Bombus wurflenii is a very characteristic species. The 5-toothed mandibulae and the short genae of the female make it difficult to confuse with other bumblebees. It shows also a conspicuously shaggy coat.
In the Balkan (Reinig, 1972), the range is 1300 to 2100 m. In Anatolia, where wurflenii is found in the woody and wet northern mountains, Özbek (1997) mentions a range of 1800 to 2600m. We found the species between 1600 and 2570 m, with 80 % of the catch between 1850 and 2200 m. B. wurflenii may thus be regarded as rather stenothermic.
In Anatolia, Özbek (1997) mentions Campanula rapunculoides, Cirsium sp., Lamium album, Salvia sp., Thymus fallax, Trifolium pratense, Fragaria vesca, Potentilla spp., Rubus idaeus. We collected only 20 specimens on Vicia cracca (6), Scrophulariaceae (5), Symphytum asperum (3), Bartsia alpina (2), Cirsium cf. obvallatum (1), Stachys balansae (1), Trifolium ochroleucon (1) and Vicia villosa (1).
B. wurflenii mainly chooses gamopetalous flowers –Vaccinium, Labiatae, Scrophulariaceae – or flowers with deep corollas as the Leguminosae.


Bombus wurflenii est une espèce très caractéristique. Les mandibules à 5 dents et les joues courtes de la femelle la rendent difficile à confondre avec d'autres bourdons. L'espèce présente aussi un pelage nettement plus hirsute que chez les autres espèces.
Dans les Balkans, (Reinig, 1972), la gamme d'altitudes est 1300-2100 m. En Anatolie, où wurflenii se trouve dans les montagnes humides et boisées au nord, Özbek (1997) donne une gamme d'altitudes de 1800 à 2600m. Nous avons trouvé l'espèce entre1600 et 2570 m, avec 80 % des observations entre 1850 et 2200 m. B. wurflenii peut donc être vu comme une espèce assez sténotherme.
En Anatolie, Özbek (1997) mentionne les fleurs butinées suivantes Campanula rapunculoides, Cirsium sp., Lamium album, Salvia sp., Thymus fallax, Trifolium pratense, Fragaria vesca, Potentilla spp., Rubus idaeus. Nous l'avons trouvé (20 spécimens) sur Vicia cracca (6), Scrophulariaceae (5), Symphytum asperum (3), Bartsia alpina (2), Cirsium cf. obvallatum (1), Stachys balansae (1), Trifolium ochroleucon (1) et Vicia villosa (1).
B. wurflenii choisit surtout les fleurs gamopétales, Vaccinium, Labiatae, Scrophulariaceae, ou les fleurs avec une longue corolle.


Bombus wurflenii çok karakteristik özellikleri olan bir türdür. 5-dişli mandibulanın varlığı ve dişilerde kısa gena görülmesi diğer bombus arılarıyla karışmasını önler. Bunun dışında tüyler oldukça dağınıktır.
Balkanlar’da (Reinig, 1972) 1300’den 2100 metreye kadar görülmüştür. Anadolu’da wurflenii kuzeydeki dağlarda rutubetli ve ormanlık alanlarda tespit edilmiştir, Özbek (1997) 1800 ile 2600 metrede bulunduğunu ifade etmektedir. Biz bu türü 1600 ile 2570 metre aralığında ve yaklaşık %80’ini de 1850 ile 2200 metre aralığındaki yükseltilerde yakaladık. Bu nedenle B. wurflenii’nin stenotermik olduğunu söylemek mümkündür.
Anadolu’da Özbek (1997) bu türü Campanula rapunculoides, Cirsium sp., Lamium album, Salvia sp., Thymus fallax, Trifolium pratense, Fragaria vesca, Potentilla spp., Rubus idaeus üzerinde tespit ettiğini ifade etmektedir. Biz çalışmalarımız sırasında yalnızca 20 örneği Vicia cracca (6), Scrophulariaceae (5), Symphytum asperum (3), Bartsia alpina (2), Cirsium cf. obvallatum (1), Stachys balansae (1), Trifolium ochroleucon (1) ve Vicia villosa (1)’den topladık.
B. wurflenii Vaccinium, Labiatae, Scrophulariaceae gibi gamopetalik çiçekleri ya da Leguminosae gibi derin korollalı çiçekleri tercih etmektedir.

B. cryptarum is hard to recognise and has been regarded as a valid species only recently (Rasmont, 1981) - and then not by everyone. This explains why it has been explicitly dealt with in rather few articles.
In Anatolia, Özbek (1997) mentions an altitudinal range of 1600 to 2800 m, Rasmont & Flagothier (1996), a range of 1770 to 3000 m, with 80 % of the catch between 1850 and 3000 m. In this region, the taxon is clearly alpine.
Rasmont (1988) regards B. cryptarum as a forest species in the French Massif Central. The same is not true for the higher stages of the Alps, the Balkan and Anatolia, where the species lives on open ground and even in steppic surroundings.
In E. Anatolia, the authors observed that B. cryptarum armeniensis is most often associated with B. alagesianus, B. erzurumensis, B. oezbeki and B. melanurus. All of them are characteristic of the alpine steppic stage.
In Anatolia, for B. cryptarum armeniensis, Özbek (1997) lists 64 plant species, mainly Anchusa azurea Miller, A. officinalis L., Centaurea glastifolia L., Cephalaria alpina (L.) Roemer & Schultes, Cirsium arvense (L.) Scop., Epilobium angustifolium L., Gentiana gelida, Lamium album L., Lotus corniculatus L., Trifolium repens L., Taraxacum androssovii and Vaccinium myrtillus L. We found 15 plant taxa, mainly Campanula cf. tridentata Schreber (30 cases), Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (9), Vicia pannonica Crantz (7) and Symphytum asperum Lepechin (6).
While it shows a clear preference for Ericaceae in N and W Europe, in the alpine steppic areas where it lives in Asia Minor, B. cryptarum may probably be regarded as an opportunist, just as B. lucorum and B. terrestris.


B. cryptarum est difficile à identifier et il n'a été reconnu comme une espèce valide que depuis assez récemment (Rasmont, 1981), et encore, pas par tous. Ceci explique pourquoi il n'est que peu cité explicitement dans la littérature.
En Anatolie, Özbek (1997) mentionne une gamme d'altitude de 1600-2800 m, Rasmont & Flagothier (1996), une gamme de 1770-3000 m, avec 80 % entre 1850 et 3000 m. L'espèce est donc clairement alpine dans cette région.
Rasmont (1988) considère B. cryptarum comme une espèce de forêts dans le Massif Central. Ce n'est certainement pas le cas dans les étages supérieurs des Alpes, des Balkans ou de l'Anatolie où l'espèce vit dans des milieux ouverts et même franchement steppiques.
Dans l'est de l'Anatolie, les auteurs ont observé que la ssp. B. cryptarum armeniensis est le plus souvent associée avec B. alagesianus, B. erzurumensis and B. melanurus, les bourdons les plus représentatifs de l'étage alpin steppique d'Anatolie.
Pour B. cryptarum armeniensis, Özbek (1997) donne 64 espèces de plantes butinées, dont surtout Anchusa azurea Miller, A. officinalis L., Centaurea glastifolia L., Cephalaria alpina (L.) Roemer & Schultes, Cirsium arvense (L.) Scop., Epilobium angustifolium L., Gentiana gelida, Lamium album L., Lotus corniculatus L., Trifolium repens L., Taraxacum androssovii and Vaccinium myrtillus L. Nous l'avons trouvé sur 15 taxons botaniques, surtout Campanula cf. tridentata Schreber (30), Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (9), Vicia pannonica Crantz (7) and Symphytum asperum Lepechin (6).
Alors que dans le nord et l'ouest de l'Europe, il montre une claire préférence pour les Ericaceae, dans les steppes alpines où il habite en Asie Mineure, B. cryptarum peut probablement être considéré comme opportuniste; tout comme B. lucorum et B. terrestris.


B. cryptarum teşhisi zor bir türdür ve yalnızca kısa bir süre önce ayrı bir tür olarak kabul edilmiştir (Rasmont, 1981). Bu nedenle bu tür hakkında görece az sayıda çalışma bulunmaktadır.
Anadolu’da Özbek (1997) 1600 ile 2800 metre yükseklik aralığını verirken, Rasmont & Flagothier (1996) 1770 metre ile 3000 metre yükseklik aralıklarında kayıt bildirmiş ve yakalanan örneklerin de %80’i 1850-3000 metre aralığından toplanmıştır. Bu bölgede takson belirgin şekilde alpiniktir.
Rasmont (1988) B. cryptarum’u Fransa Massif Central Ormanları’nda bir orman türü olarak vermiştir. Ancak aynı durum türün açık alanlarda hatta stepik koşullarda yaşadığı Alpler, Balkanlar ve Anadolu için geçerli değildir.
Doğu Anadolu Bölgesi’nde araştırmacılar B. cryptarum armeniensis alttürünün genellikle B. alagesianus, B. erzurumensis, B. oezbeki ve B. melanurus türleri ile birlikte bulunduğunu gözlemlemişlerdir. Bu türlerin tamamı alpin stepik alanlar için karakteristiktirler.
Anadolu’da B.cryptarum armeniensis için Özbek (1997) 64 bitki türünü listelemiştir. Bunların başlıcaları Anchusa azurea Miller, A. officinalis L., Centaurea glastifolia L., Cephalaria alpina (L.) Roemer & Schultes, Cirsium arvense (L.) Scop., Epilobium angustifolium L., Gentiana gelida, Lamium album L., Lotus corniculatus L., Trifolium repens L., Taraxacum androssovii ve Vaccinium myrtillus L.'dir. Biz çalışmalarımız sırasında 15 bitki taksası belirledik. Bunlar Campanula cf. tridentata Schreber (30 örnek), Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (9), Vicia pannonica Crantz (7) ve Symphytum asperum Lepechin (6)’dir.
B. cryptarum Kuzey ve Batı Avrupa’da Ericaceae türlerini tercih ederken, Küçük Asya olarak bilinen bölgede yaşadığı alpin stepik alanlarda tıpkı B. lucorum ve B. terrestris gibi fazla seçici olmayan bir türdür.

B. lucorum has been distinguished from B. terrestris by most authors for almost a century and this distinction is no more disputed. On the contrary, the distinction between B. lucorum and B. cryptarum is recent (Rasmont, 1984; Rasmont et al., 1986) and is accepted only reluctantly by some authors, specially Williams (1991, 1998). Indeed, the highly variable coat of B. lucorum that is, in places, more or less similar to that of B. cryptarum (or B. magnus) may give rise to some doubts.
Reinig (1972) regards B. lucorum as a wood edge species; Rasmont (1988), as a true forest one.
In Anatolia, Rasmont & Flagothier (1996) mention an altitudinal range of 230 to 2855 m, with 80 % of the catch between 1000 and 1850 m. It seems so a quite eurytopic species.
B. lucorum is as polylectic as B. terrestris, however, as its habitat is somewhat different, so is the array of visited flowers: Özbek (1997) lists 161 plant species visited; however, we observed only 16 species.


B. lucorum est distingué de B. terrestris par la plupart des auteurs depuis près d'un siècle et cette distinction n'est plus gêre discutée. Au contraire, la séparation de B. lucorum et de B. cryptarum (et B. magnus) est récente (Rasmont, 1984; Rasmont et al., 1986) et n'est acceptée par certains auteurs qu'avec réluctance
De fait, la coloration très variable du pelage de B. lucorum peut être à certaines endroits assez similaire à celle de B. cryptarum (ou même de B. magnus), ce qui peut donner cours à des doutes et à des erreurs d'identification.
Reinig (1972) considère B. lucorum comme une espèce de lisières; Rasmont (1988), comme une espèce de forêts.
En Anatolia, Rasmont & Flagothier (1996) mentionnent une gamme d'altitudes de 230 à 2855 m, avec 80 % entre 1000 et 1850 m. Cela semble donc une espèce assez eurytope.
B. lucorum est aussi polyletrophique que B. terrestris, toutefois, comme son habitat est assez différent, la liste de plantes diffère de même. Özbek (1997) donne 161 espèces de plantes visitées tandis que nous n'en avons observé que 16.


B. lucorum bir çok araştırmacı tarafından yaklaşık bir asırdır B. terrestris'ten belirgin olarak ayrılmıştır ve bu konuda herhangi bir tereddüt kalmamıştır. Öte yandan, B. lucorum ve B. cryptarum arasındaki ayırım daha yenidir (Rasmont 1984; Rasmont et al., 1986) ve Williams (1991, 1998) gibi bazı araştırmacılar tarafından kerhen kabul görmektedir. Ayrıca, B. lucorum'un tüy rengindeki olağanüstü çeşitlilik nedeni ile bazı bölgelerden toplanan kimi örnekler B. cryptarum (ya da B. magnus)'a benzediğinden böylesi tereddütler ortaya çıkabilmektedir.
Reinig (1972) B. lucorum'u fundalık türü olarak benimserken; Rasmont (1988) orman türü olduğunu ifade etmektedir.
Anadolu'da, Rasmont & Flagothier (1996) 230 ile 2855 metre yükseklik aralığını yaşam alanı olarak belirtmekte ve örneklerin %80'ini 1000 ile 1850 metre aralığından topladıklarını ifade etmektedirler. Bu haliyle eurotopic bir tür olduğu izlenimi uyanmaktadır.
B. lucorum tıpkı B. terrestris gibi polilektiktir. Ancak habitat farklılığı olduğundan ziyaret ettiği çiçekler de değişiklik göstermektedir; Özbek (1997) 161 bitki türü vermişse de bizim tarafımızdan yalnızca 16 tür gözlemlenmiştir.

Bombus terrestris may be mistaken for other species of the same subgenus. Queens, however, are rather easily recognized : their coat is shorter and their yellow stripes darker than in B. lucorum, B. cryptarum (and B. magnus absent from Turkey).
While B. terrestris is differentiated in several subspecies in Western Europe; it is far less polymorphic in the oriental part of its distribution. There is no perceptible difference between the populations from the Balkan, Asia Minor, the Ural and the mountains of central Asia: they all belong to the subspecies dalmatinus (Aytekin et al. 2003; Rasmont et al. 2008).
B. terrestris is common in a large part of Europe and has been successfully domesticated since 1987. It has therefore been dealt with in many publications (see Rasmont et al. 2008 for a summary).
In Turkey, as in the whole Mediterranean area, B. terrestris is the only bumblebee able to live in winter. While it shows 2 or 3 generations in S France (Rasmont et al. 2008), in Antalya, there is only one (Güler et al. 2008). In the Akçakoca surrounding (Bolu region), we found however new founding queens and the workers of a former generation foraging together as soon as end February and this could be the indication that it could be 2 generations along the Black Sea coast.
In Anatolia Rasmont & Flagothier (1996) found B. terrestris form 0 to 2200 m and 80 % between 2 and 1510 m. It represents 75% of all the bumblebees specimens below 500 m in the Taurus mountains (Kaftanoğlu, 2000).
Bombus terrestris is a highly polylectic bumblebee, collecting from hundreds of different flower species. However, we have relatively few data about Turkey. Özbek (1997) mentions 62 favorite plant taxa, among which Vitex agnus-castus L. is the late-summer staple for the whole Aegean region. In Anatolia, we observed 29 visited plant species, mainly Symphytum asperum Lepechin (49 cases), Anchusa officinalis L. (44), and Echinops orientalis Trautv. (40).
For the winter generation, the main choice is clearly for Arbutus unedo in various Mediterranean countries. We have thousands winter observations on this plant in most Aegean islands. Güler et al. (2008) also give Arbutus andrachne, Eriobotrya japonica and Clematis cirrhosa as main plants for winter.


Bombus terrestris peut être confondu avec les autres espèces du même sous-genre. Les reines, toutefois, sont assez facilement reconnaissables : leur pelage est plus ras et leurs bandes jaunes sont plus foncées que chez B. lucorum, B. cryptarum (et B. magnus, absent de Turquie).
Tandis que B. terrestris présente plusieurs sous-espèces dans l'ouest de l'Europe, il est beaucoup moins polymorphe dans la partie orientale de sa distribution. Il n'y a pas de différence perceptible entre les populations des Balkans, de l'Asie Mineure, de l'Oural et des montagnes d'Asie Centrale: elles appartiennent toutes à la ssp. dalmatinus (Aytekin et al. 2003; Rasmont et al. 2008).
B. terrestris est commun dans une grande partie de l'Europe et a été domestiqué avec succès depuis 1987. Il est de ce fait cité dans de nombreuses publications (cf. Rasmont et al. 2008 pour un résumé).
En Turquie, tout comme dans toute la zone méditerranéenne, B. terrestris est le seul bourdon qui vive en hiver. Tandis qu'il a 2 ou 3 générations dans le sud de la France (Rasmont et al. 2008), à Antalya, il n'en a qu'une seule (Güler et al. 2008). Dans les environs d'Akçakoca (Bolu region), nous avons toutefois trouvé des reines fondatrices et les ouvrières d'une génération précédente qui butinent ensemble déjà en fin février. Ceci est une indication qu'il y aurait 2 générations le long des côtes de la Mer Noire.
En Anatolie, Rasmont & Flagothier (1996) trouvent B. terrestris de 1 à 2200 m dont 80 % de 1 à 1510 m. L'espèce représente 75% de tous les spécimens de bourdons en dessous de 500 m dans le Taurus ( (Kaftanoğlu, 2000).
Bombus terrestris est un bourdon hautement polylectique, capable de butiner sur des centaines d'espèces de plantes. Malheureusement, nous n'avons qu'assez peu de données au sujet de la Turquie. Özbek (1997) mentionne 62 plantes favorites, parmi lesquelles Vitex agnus-castus L. représente le choix de base à la fin de l'été pour toute la région Egéenne. En Anatolie, nous avons observé 29 plantes visitées, dont surtout Symphytum asperum Lepechin (49), Anchusa officinalis L. (44), et Echinops orientalis Trautv. (40).
Pour la génération d'hiver, le choix principal est clairement Arbutus unedo dans plusieurs pays méditerranéens. Nous avons des milliers d'observations hivernales sur cette plante dans la plupart des îles Egéennes.


Bombus terrestris aynı altcinsin diğer türleri ile kolaylıkla karıştırılabilmektedir. Diğer taraftan kraliçeleri teşhis etmek biraz daha kolaydır: bunlardaki tüyler daha kısadır ve sarı bantlar B. lucorum ve B. cryptarum'a göre daha koyu renklidir (B. magnus türü Türkiye'de bulunmamaktadır).
B. terrestris türü Batı Avrupa'da çok farklı alttürlere ayrılmışsa da bu dağılımın doğusunda az çok polimorfik bir karaktere sahiptir. Balkanlar, Küçük Asya, Urallar ve Orta Asya'daki dağlardaki populasyonlarda belirgin bir farklılık gözlemlenmemektedir ve bunların tamamı dalmatinus alttürüne dahildir (Aytekin et al., 2003; Rasmont et al., 2008).
B. terrestris Avrupa'nın büyük bölümünde yaygındır ve 1987 yılından beri başarılı bir şekilde yapay üretimi yapılmaktadır. Bu nedenle bu tür hakkında çok sayıda yayın bulunmaktadır (Geniş özet için bkz. Rasmont et al., 2008).
Türkiye'de tıpkı tüm Akdeniz sahilinde olduğu gibi B. terrestris kışın da yaşayabilen tek bombus arısı türüdür. Fransa'nın güneyinde yılda iki ya da üç kuşak verirken (Rasmont et al., 2008), Antalya'da tek bir kuşak görülmektedir (Güler et al., 2008). Akçakoca (Bolu) civarında ise Şubat ayı sonunda birlikte aktif halde genç kraliçeler ve işçilere rastladık ve bu nedenle de Karadeniz sahilinde yılda iki kuşak verebileceğine dair izlenimler edindik.
Anadolu'da Rasmont & Flagothier (1996) B. terrestris'i 0 ile 2200 metre aralığında ve %80'ini de 2 ile 1510 metre yükselti aralığında tespit etmişlerdir. Toroslar'da örneklerin %75'i 500 metrenin altında bulunmuştur (Kaftanoğlu, 2000).
Bombus terrestris yüzlerce farklı bitki üzerinden toplanmış yüksek polilektik bir bombus arısıdır. Diğer taraftan Türkiye hakkında görece daha az veri bulunmaktadır. Özbek (1997) 62 bitki taksasından bahsetmektedir ve bunlar arasında Vitex agnus-castus L. tüm Ege Bölgesi için yazın geç dönemlerinde en baskın tür konumundadır. Anadolu'da tarafımızdan genelde Symphytum asperum Lepechin (49 örnek), Anchusa officinalis L. (44) ve Echinops orientalis Trautv. (40) olmak üzere 29 bitki türü gözlemlenmiştir.
Kışın meydana gelen kuşakta pek çok Akdeniz ülkesinde Arbutus unedo en çok tercih ettiği bitki türüdür. Biz de kış döneminde Ege Adaları'nda bu bitki üzerinde binlerce örnek gözlemledik. Güler et al. (basımda) da kış döneminde Arbutus andrachne, Eriobotrya japonica ve Clematis cirrhosa bitkilerini bildirmiştir.

The range of Bombus apollineus is restricted to E. Anatolia, Transcaucasia and N. Iran. We have not found any specimens from the Caucasus and we did not find any reference to this region.
In Anatolia, the altitudinal range is, according to Özbek (1998), from 1300 to 2800 m and according to Reinig (1971), 1600 to 2600 m. Rasmont & Flagothier (1996) found this taxon from 1300 up to 2855 m with 80% of the observations between 1770 and 2315 m. In Iran, Baker (1996) indicates a range of 2200 to 3000 m.
Baker (1996) describes its habitat as "montane semi-desert". We regard it as typical of montane steppes with pillow-like Astragalus spp. and Acantholimon spp.
Bombus apollineus belongs to the set of montane species, the most typical of which are B. incertus, B. armeniacus, B. persicus and B. niveatus. However, B. apollineus is always rather uncommon and is found in the most open surroundings only.
As visited flowers, Özbek (1983) lists: Ajuga chia L., Ajuga orientalis L., Anchusa italica Retz., Astragalus cinereus Willd., Astragalus ponticus Pall., Carduus spp., Carthamnus tinctorius L., Centaurea agregata Fisch., Centaurea carduiformis DC., Centaurea glastifolia L., Cirsium spp., Colsinia brachyptera L., Echinops ritro L., Epilobium sp., Helianthus annuus L., Lamium album L., Lamium amplexicaule L., Lathyrus sp., Lythrum alatum Pursch., Medicago sativa L., Onobrychis viciifolia Scopoli, Pedicularis tuberosa L., Salvia aethiopis L., Salvia candidissima Vahl., Salvia frigida Boiss., Stachys annua L., Taraxacum officinale Weber, Trifolium pratense L. The same author (Özbek, 1998) mentions 90 visited flower species specifying that B. apollineus pollinates the following crop species : Onobrychis viciaefolia, Medicago sativa, Trifolium pratense, Trifolium repens, Helianthus annuus and Brassica napus.
From our own data, we list : Carduus macrocephalus Desf. subsp. brachycentros Hausskn. (25 observations), Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (18), Carduus cf. nutans L. (14), Anchusa sp. (10), Cephalaria cf. kotschyi Boiss. & Hohen (8), Carduus sp. (7), Salvia verticillata L. subsp. amasiaca (Freyn. & Bornm.) Bornm. (6), Onobrychis cf. ajastana Boiss. (5), Jurinella moschus (Habl.) Bobrov (4), Cerinthe sp. (3), Melilotus sp. (3), Symphytum asperum Lepechin (3), Centaurea glastifolia L. (2), Onobrychis viciifolia Scop. (2), Alkanna sp. (1), Anchusa officinalis L. (1), Arctium sp. (1), Astragalus sp. (1), Carduaeae (1), Mentha sp. (1), Onobrychis sp. (1), Phlomis pungens Willd. (1), Trifolium ambiguum Bieb. (1), Trifolium repens L. subsp. macrorrhizum (Boiss.) Boiss. (1).
In Iran, Baker (1996) mentions Salvia verticillata L. subsp. amasiaca (Freyn. & Bornm.) Bornm., in the same country, Dr. H.F.Paulus observed it on Carduaeae.
In all these lists, Anchusa spp., Cardueaea, Onobrychis spp., and Salvia verticillata L. are prominent.


La distribution de Bombus apollineus est restreinte à l'est de l'Anatolie, à la Transcaucasie et au nord de l'Iran. Nous n'avons pas connaissance de spécimens du Caucase et nous n'avons pas trouvé de référence à ce sujet.
En Anatolie, la gamme d'altitude est, selon Özbek (1998), de 1300 à 2800 m et selon Reinig (1971), 1600 à 2600 m. Rasmont & Flagothier (1996) ont trouvé ce taxon de 1300 jusque 2855 m avec 80% des observations entre 1770 et2315 m. En Iran, Baker (1996) indique 2200-3000 m.
Baker (1996) décrit son habitat comme "montane semi-desert". Nous le voyons plutôt comme typique des steppes montane avec des Astragalus spp. et Acantholimon spp en coussinets.
Bombus apollineus appartient au groupe d'espèces montane dont les plus typiques sont B. incertus, B. armeniacus, B. persicus et B. niveatus. Toutefois, B. apollineus est toujours plutôt rare et ne se trouve que dans les paysages les plus ouverts.
Comme fleurs visitées, Özbek (1983) cite: Ajuga chia L., Ajuga orientalis L., Anchusa italica Retz., Astragalus cinereus Willd., Astragalus ponticus Pall., Carduus spp., Carthamnus tinctorius L., Centaurea agregata Fisch., Centaurea carduiformis DC., Centaurea glastifolia L., Cirsium spp., Colsinia brachyptera L., Echinops ritro L., Epilobium sp., Helianthus annuus L., Lamium album L., Lamium amplexicaule L., Lathyrus sp., Lythrum alatum Pursch., Medicago sativa L., Onobrychis viciifolia Scopoli, Pedicularis tuberosa L., Salvia aethiopis L., Salvia candidissima Vahl., Salvia frigida Boiss., Stachys annua L., Taraxacum officinale Weber, Trifolium pratense L. Le même auteur (Özbek, 1998) mentionne 90 fleurs visitées en précisant que B. apollineus pollinise les cultures suivantes: Onobrychis viciaefolia, Medicago sativa, Trifolium pratense, Trifolium repens, Helianthus annuus et Brassica napus.
De nos propres données, nous avons: Carduus macrocephalus Desf. subsp. brachycentros Hausskn. (25 observations), Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (18), Carduus cf. nutans L. (14), Anchusa sp. (10), Cephalaria cf. kotschyi Boiss. & Hohen (8), Carduus sp. (7), Salvia verticillata L. subsp. amasiaca (Freyn. & Bornm.) Bornm. (6), Onobrychis cf. ajastana Boiss. (5), Jurinella moschus (Habl.) Bobrov (4), Cerinthe sp. (3), Melilotus sp. (3), Symphytum asperum Lepechin (3), Centaurea glastifolia L. (2), Onobrychis viciifolia Scop. (2), Alkanna sp. (1), Anchusa officinalis L. (1), Arctium sp. (1), Astragalus sp. (1), Carduaeae (1), Mentha sp. (1), Onobrychis sp. (1), Phlomis pungens Willd. (1), Trifolium ambiguum Bieb. (1), Trifolium repens L. subsp. macrorrhizum (Boiss.) Boiss. (1).
En Iran, Baker (1996) mentionne Salvia verticillata L. subsp. amasiaca (Freyn. & Bornm.) Bornm.. Dans le même pays, Dr. H.F.Paulus l'a observé sur des Cardueae.
Dans toutes ces listes, on remarque surtout Anchusa spp., Cardueaea, Onobrychis spp., et Salvia verticillata L.


Bombus apollineus Doğu Anadolu, Transkafkasya ve Kuzey İran bölgelerinde yayılış göstermektedir. Kafkasya'dan hiç örnek tespit edilmediği gibi bu konuya dair herhangi bir çalışma da bulunmamaktadır.
Anadolu'da yükselti aralığı Özbek (1998)'e göre 1300 ile 2800 metre, Reinig (1971)'e göre 1600 ile 2600 metre, Rasmont & Flagothier (1996)'e göre 1300 ile 2855 metredir. Bu çalışmaya göre örneklerin %80'i 1770 ile 2315 metre aralığında gözlemlenmiştir. İran'da Baker (1996) 2200 ile 3000 metre aralığını vermektedir.
Baker (1996) bu türün "dağlık yarı-çöl" habitatını tercih ettiğini ifade etmektedir. Bize göre de bu tür Astragalus spp. ve Acantholimon spp. gibi yastıkçık bikilerin bulunduğu dağlık steplere özgüdür.
Bombus apollineus B. incertus, B. armeniacus, B. persicus ve B. niveatus gibi dağlık alanları tercih eden türler grubundandır. Ancak, B. apollineus daha nadir gözlenir ve sıklıkla açık alanları tercih etmektedir.
Ziyaret ettiği bitkiler Özbek (1983)'e göre Ajuga chia L., Ajuga orientalis L., Anchusa italica Retz., Astragalus cinereus Willd., Astragalus ponticus Pall., Carduus spp., Carthamnus tinctorius L., Centaurea agregata Fisch., Centaurea carduiformis DC., Centaurea glastifolia L., Cirsium spp., Colsinia brachyptera L., Echinops ritro L., Epilobium sp., Helianthus annuus L., Lamium album L., Lamium amplexicaule L., Lathyrus sp., Lythrum alatum Pursch., Medicago sativa L., Onobrychis viciifolia Scopoli, Pedicularis tuberosa L., Salvia aethiopis L., Salvia candidissima Vahl., Salvia frigida Boiss., Stachys annua L., Taraxacum officinale Weber, Trifolium pratense L.'dir. Aynı yazar (Özbek, 1998) 90 bitki türünden bahsetmekte ve özellikle de B. apollineus'un Onobrychis viciaefolia, Medicago sativa, Trifolium pratense, Trifolium repens, Helianthus annuus ve Brassica napus gibi kültür bitkilerinin önemli bir tozlaştırıcısı olduğunu ifade etmektedir.
Bizim bulgularımıza göre şu bitkilerden bahsedebiliriz: Carduus macrocephalus Desf. subsp. brachycentros Hausskn. (25 örnek), Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (18), Carduus cf. nutans L. (14), Anchusa sp. (10), Cephalaria cf. kotschyi Boiss. & Hohen (8), Carduus sp. (7), Salvia verticillata L. subsp. amasiaca (Freyn. & Bornm.) Bornm. (6), Onobrychis cf. ajastana Boiss. (5), Jurinella moschus (Habl.) Bobrov (4), Cerinthe sp. (3), Melilotus sp. (3), Symphytum asperum Lepechin (3), Centaurea glastifolia L. (2), Onobrychis viciifolia Scop. (2), Alkanna sp. (1), Anchusa officinalis L. (1), Arctium sp. (1), Astragalus sp. (1), Carduaeae (1), Mentha sp. (1), Onobrychis sp. (1), Phlomis pungens Willd. (1), Trifolium ambiguum Bieb. (1), Trifolium repens L. subsp. macrorrhizum (Boiss.) Boiss. (1).
İran'da Baker Salvia verticillata L. subsp. amasiaca (Freyn. & Bornm.) Bornm. 'dan bahsederken aynı ülkede Dr. H. F. Paulus bu türü Carduaeae üzerinde gözlemlemiştir.
Tüm bu listelerde özellikle Anchusa spp., Carduaeae, Onobrychis spp. ve Salvia verticillata L. önemlidir.

The specific distinction between Bombus serrisquama, B. apollineus and B. cullumanus is often disputed (e.g. Rasmont, 1983b; Williams, 1998). However, the colour patterns are different and there are no intermediate forms. In the present review, we decided to consider these taxa as valid species because of the noteworthy differences in their ecology. In Anatolia, where the range of Bombus serrisquama overlaps that of B. apollineus no intermediate, presumably hybrid forms, have ever been encountered.
The record on the Elburz (Reinig, 1939b) is regarded by Baker (1996) as unlikely. However, the recent discovery of B. serrisquama in N.-E. Turkey (Özbek, 1998) makes this observation more likely. However, several recording trips in NE Anatolia, we never succeeded to observe serrisquama again, nor Reinig during the years 1968-1976. We cannot exclude that the species appeared then vanished during the last twenty years but a carefull reexamination of the Özbek's material should be necessary before to go further in this hypothesis.
Özbek (1998) locates the species between 1650 and 2600 m. Reinig's (1939b) report from the Elburz appears rather high : 2900 – 3200 m. Bombus serrisquama is considered as typical of the most open facies of woody steppes and of cold Stipa steppes by Skorikov (1931) and Panfilov (1951).
In Turkey, Özbek (1998) mentions the next foraging plants: Astragalus aureus, Astragalus christianus, Astragalus lineatus, Centaurea glastifolia, Centaurea solstitialis, Erigeron caucasicus, Eryngium billardieri, Gentiana gelida, Taraxacum androssovii, Trifolium repens, Trifolium tricocephalum.


La distinction spécifique entre Bombus serrisquama, B. apollineus et B. cullumanus est souvent discutée (exemples: Rasmont, 1983b; Williams, 1998). Toutefois, les robes sont différentes et il n'y pas de forme intermédiaire connue. Dans cette présentation, nous avons décidé de considérer serrisquama et apollineus comme des espèces valides à cause des différences écologiques notables. En Anatolie, où la distribution de B. serrisquama semble recouvrir celle de B. apollineus, aucun individu intermédiaire, interprétable comme hybride, n'a encore jamais été observé.
La donnée de l' Elburz (Reinig, 1939b) est considérée comme improbable par Baker (1996). Toutefois, la découverte récente de B. serrisquama au N.-E. de la Turquie (Özbek, 1998) rend cette observation plus probable. Malgré cela, à l'occasion de plusieurs voyages de recherche dans le N.-E. de l'Anatolie, nous ne sommes jamais parvenus à observer B. serrisquama à nouveau, ni Reinig dans les années 1968-1976. Nous ne pouvons exclure que l'espèce puisse être apparue puis disparue durant les dernières 20 années mais un réexamen soigneux du matériel d'Özbek serait nécessaire avant d'aller plus loin dans cette hypothèse.
Özbek (1998) a cité cette espèce entre 1650 et 2600 m. La donnée de Reinig (1939b) de l' Elburz est de plus haute altitude: 2900 – 3200 m. Bombus serrisquama est considéré par Skorikov (1931) et Panfilov (1951) comme typique des faciès les plus ouverts de la steppe boisée et des steppes froides à Stipa.
En Turquie, Özbek (1998) mentionne les plantes visitées suivantes: Astragalus aureus, Astragalus christianus, Astragalus lineatus, Centaurea glastifolia, Centaurea solstitialis, Erigeron caucasicus, Eryngium billardieri, Gentiana gelida, Taraxacum androssovii, Trifolium repens, Trifolium tricocephalum.


Bombus serrisquama, B. apollineus ve B. cullumanus arasındaki farklılıklar halen tartışmalıdır (örneğin Rasmont, 1983b; Williams, 1998). Diğer taraftan renk farklılıkları oldukça belirgindir ve bunlara dair ara formlar bulunmamaktadır. Bu çalışmamızda biz bu taksayı ekolojik farklılıkları nedeniyle ayrı türler olarak incelemeyi tercih ettik. Anadolu'da Bombus serrisquama ile B. apollineus'un yayılışları üst üste binse de hiçbir ara form ya da hibrite bu güne kadar rastlanmamıştır.
Elburz'daki kayıtlar (Reinig, 1939b) Baker (1996) tarafından doğrulanmıştır. Öte yandan B. serrisquama'nın Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi'nden daha yakın bir dönemde bulunması önemlidir (Özbek, 1998). Ancak Kuzeydoğu Anadolu'da ne bizim yaptığımız pek çok arazi çalışmasına rağmen ne de Reinig'in 1968-1976 yıllarında yaptığı çalışmalarda serrisquama'yı yeniden gözlemlemek mümkün olmamıştır. Şu aşamada bu türün son yirmi yıl içerisinde ortadan kalktığına dair bir şey söylenemese de Özbek'in materyalinin yeniden ve daha dikkatli incelenmesi sonrasında daha kesin ifadeler kullanmak mümkün olabilir.
Özbek (1998) bu türü 1650 ile 2600 metre yükseklik aralığına yerleştirmektedir. Reinig'in (1939b) Elburz'a dair raporunda 2900 ile 3200 gibi daha yüksek alanlardan bildirmiştir. Bombus serrisquama ağaçsı stepler, açık alanlarda ve soğuk Stipa steplerinde karakteristik olduğu Scoricov (1931) ve Panphlov (1951) tarafından bildirilmiştir.
Türkiye'de Özbek (1998) şu bitkileri ziyaret ettiğini ifade etmektedir: Astragalus aureus, Astragalus christianus, Astragalus lineatus, Centaurea glastifolia, Centaurea solstitialis, Erigeron caucasicus, Eryngium billardieri, Gentiana gelida, Taraxacum androssovii, Trifolium repens, Trifolium tricocephalum.

Bombus soroeensis is a polytypic species. Traditionnaly, it is recognised 2 larges subspecies: the nominal ssp. with white tip, the ssp. proteus with red tip. Both forms are present in Turkey. In the west, only the ssp. proteus is present, while in the east, both forms can be present, sometimes in the same locality.
In Anatolia, Rasmont & Flagothier (1996) report altitudes from 775 to 2570 m with 80% of the observations between 1300 and 2000 m. Özbek (1998) reports an interval of 300 to 2600 m.
In Anatolia, Özbek (1988) mentions 112 visited flower taxa, mainly Compositae (25 species), Leguminosae (25 species), Labiatae (14 species) and Rosaceae (13 species). We observed B. soroeensis on 16 flower taxa, among which Salvia verticillata (8 observations), Campanula sp. (9), Stachys balansae (8) and Stachys cretica (7). Contrary to other bumblebees, soroeensis makes little use of Vicia spp. but visits freely all Campanulaceae.


Bombus soroeensis est une espèce polytypique. Traditionnellement, on y reconnaît 2 grandes sous-espèces: la ssp. nominale à extrémité abdominale blanche; la ssp. proteus à extrémité rouge. Les deux formes sont présentes en Turquie. Dans l'ouest, on trouve seulement la ssp. proteus, tandis que dans l'est, les deux formes peuvent être trouvées, parfois dans la même localité.
En Anatolie, Rasmont & Flagothier (1996) donne comme altitude 775 à 2570 m avec 80% des observations entre 1300 et 2000 m. Özbek (1998) donne un intervalle de 300 - 2600 m.
En Anatolie, Özbek (1988) mentionne 112 fleurs visitées, surtout des Compositae (25 espèces), Leguminosae (25 espèces), Labiatae (14 espèces) et Rosaceae (13 espèces). Nous avons observé B. soroeensis sur 16 taxons floraux, parmi lesquels Salvia verticillata (8 observations), Campanula sp. (9), Stachys balansae (8) et Stachys cretica (7). Au contraire des autres bourdons, soroeensis butine peu les Vicia spp. mais visite abondamment toutes les Campanulaceae.


Bombus soroeensis politipik bir türdür. Genel kanı olarak iki alttür belirgindir: Nominal ssp.'de abdomen ucu beyaz, ssp. proteus'da kırmızıdır. Her iki alttür Türkiye'de görülmektedir. Batıda yalnızca ssp. proteus görülürken doğuda her iki form da mevcuttur hatta bazen aynı lokalitede rastlanmaktadır.
Anadolu'da Rasmont & Flagothier (1996) 775 ile 2570 metre yükseklik aralığını vermektedirler ve gözlemlerin %80'i de 1300 ile 2000 metre arasında kaydedilmişitr. Özbek (1998) 300 ile 2600 metre aralık bildirmektedir.
Anadolu'da, Özbek (1998) 112 çiçek taksasından bahsetmektedir. Bunlar arasında en önemlileri Conpositae (25 tür), Leguminosae (25 tür), Labiatae (14 tür) ve Rosaceae (13 tür)'dir. Biz çalışmalarımız sırasında B. soroeensis'i 16 taksada gözlemledik. Bunlar arasında Salvia verticillata (8 örnek), Campanula sp. (9), Stachys balansae (8) ve Stachys cretica (7) sayılabilir.
Diğer bombus arılarının aksine soroeensis Vicia türlerini az ziyaret etmekte ancak Campanulaceae'i tercih etmektedir.

B. argillaceus is a very abundant bumblebee in the Western part of Anatolia, where it coexists often in suburban with Bombus terrestris. While the queens show a unique colour pattern, the workers and males recall hortorum. However, the darkly infuscated wings and the regular coat allow to identify argillaceus.
For Turkey, Özbek (1983) mentions 2500 m as a maximal altitude ; Rasmont & Flagothier (1996) state an interval of 400 to 2855 m, with 80 % of the observations between 900 and 1870 m.
All the authors agree on B. argillaceus being an open field species. According to Reinig (1972), B. argillaceus coexists most often, in S.-E. Europe, with B. terrestris, B. niveatus vorticosus, B. zonatus and B. humilis. Rasmont & Flagothier (1996) state that in Turkey, B. argillaceus is a hill species coexisting most often with B. pascuorum, B. terrestris, B. zonatus and B. sylvarum.
In Anatolia, Özbek (1983) gives the following list : Ajuga chia, A. orientalis, Anchusa angustissima, A. italica, Carduus crispus, C. nutans, Cirsium rhizocephalum, Coronilla varia, Delphinium consolida, Echium vulgare, Medicago sativa, Onobrychis viciifolia, Onosma armenum, Salix spp., Salvia aethiopis, Salvia spp., Stachys annua, Trifolium pratense. In the same region, Rasmont & Flagothier (1996) and the authors observed 325 B. argillaceus on 52 flower taxa. The favourite species are : Anchusa leptophylla (71 observations), Carduus sp. (30), Echium italicum (23), Centaurea solstitialis (19), Centaurea behen (16), Anchusa officinalis (15), Vicia pannonica (13), Carduus acanthoides (12), Stachys ehrenbergii (11), Salvia candidissima (11), Salvia virgata (10), Salvia verticillata (8), Cephalaria procera (7), Onobrychis stenostachya (6), Anchusa undulata (6), Ononis spinosa (5), Ballota nigra (5), Helianthus annuus (4), Carduus macrocephalus (4), Centaurea carduiformis (4), Onosma sp. (3), Alkanna orientalis (3), Stachys atherocalyx (3). In a decreasing order, the main families are Boraginaceae, Compositae, Labiatae and Leguminosae.


B. argillaceus est un bourdon très abondant dans l'ouest de l'Anatolie, où il coexiste souvent avec B. terrestris dans les milieux urbains et les banlieues. Alors que les reines présentent un coloration unique, facile à identifier, les ouvrières et les mâles rappellent hortorum. Toutefois, les ailes très assombries d'argillaceus et son pelage régulier permettent de l'identifier facilement.
Pour la Turquie, Özbek (1983) mentionne 2500 m comme altitude maximale ; Rasmont & Flagothier (1996) donnent un intervalle de 400 à 2855 m, avec 80 % des observations entre 900 et 1870 m.
Tous les auteurs s'accordent que B. argillaceus est une espèce de terrains ouverts. Selon Reinig (1972), B. argillaceus coexiste le plus souvent, dans le S.-E. de l'Europe, avec B. terrestris, B. niveatus vorticosus, B. zonatus et B. humilis. Rasmont & Flagothier (1996) établissent qu'en Turquie B. argillaceus est une espèce collinéenne qui coexiste le plus souvent avec B. pascuorum, B. terrestris, B. zonatus et B. sylvarum.
En Anatolie, Özbek (1983) donne la liste suivante de fleurs butinées : Ajuga chia, A. orientalis, Anchusa angustissima, A. italica, Carduus crispus, C. nutans, Cirsium rhizocephalum, Coronilla varia, Delphinium consolida, Echium vulgare, Medicago sativa, Onobrychis viciifolia, Onosma armenum, Salix spp., Salvia aethiopis, Salvia spp., Stachys annua, Trifolium pratense. Rasmont & Flagothier (1996) et les auteurs ont observé 325 B. argillaceus sur 52 taxons de fleurs. Les espèces favorites sont : Anchusa leptophylla (71 observations), Carduus sp. (30), Echium italicum (23), Centaurea solstitialis (19), Centaurea behen (16), Anchusa officinalis (15), Vicia pannonica (13), Carduus acanthoides (12), Stachys ehrenbergii (11), Salvia candidissima (11), Salvia virgata (10), Salvia verticillata (8), Cephalaria procera (7), Onobrychis stenostachya (6), Anchusa undulata (6), Ononis spinosa (5), Ballota nigra (5), Helianthus annuus (4), Carduus macrocephalus (4), Centaurea carduiformis (4), Onosma sp. (3), Alkanna orientalis (3), Stachys atherocalyx (3). Par ordre décroissant, les familles principales sont Boraginaceae, Compositae, Labiatae et Leguminosae.


B. argillaceus özellikle Anadolu'nun batısında suburbanda B. terrestris ile birlikte görülen çok yaygın bir türdür. Kraliçelerin çok belirgin tüy renklenmesine karşın işçi ve erkekler hortorum'a benzemektedir. Ancak koyulaşmış kanatları ve düzgün tüyleri ile argillaceus'u teşhis etmek mümkün olmaktadır.
Türkiye için Özbek (1983) 2500 metreyi maksimum görülme yüksekliği olarak vermişse de Rasmont & Flagothier (1996) 400 ile 2855 metre yükselti aralıklarını bildirmişlerdir ve gözlemlerinin %80'ini 900 ile 1870 metre aralığında gerçekleştirmişlerdir.
Tüm yazarlar B. argillaceus'un bir açık alan türü olduğu konusunda uzlaşmaktadırlar. Reinig (1972)'e göre B. argillaceus Güneydoğu Avrupa'da B. terrestris, B. niveatus vorticosus, B. zonatus ve B. humilis ile birlikte görülmektedir. Rasmont & Flagothier (1996) ise Türkiye'de B. argillaceus'u genellikle B. pascuorum, B. terrestris, B. zonatus ve B. sylvarum ile birlikte görülen bir tepe türü olarak vermektedirler.
Anadolu'da, Özbek (1983) şu bitkileri vermektedir: Ajuga chia, A. orientalis, Anchusa angustissima, A. italica, Carduus crispus, C. nutans, Cirsium rhizocephalum, Coronilla varia, Delphinium consolida, Echium vulgare, Medicago sativa, Onobrychis viciifolia, Onosma armenum, Salix spp., Salvia aethiopis, Salvia spp., Stachys annua, Trifolium pratense. Aynı bölgede Rasmont & Flagothier (1996) ve biz 325 B. argillaceus'u 52 bitki taksasında gözlemledik. En çok tercih edilen bitkiler Anchusa leptophylla (71 gözlem), Carduus sp. (30), Echium italicum (23), Centaurea solstitialis (19), Centaurea behen (16), Anchusa officinalis (15), Vicia pannonica (13), Carduus acanthoides (12), Stachys ehrenbergii (11), Salvia candidissima (11), Salvia virgata (10), Salvia verticillata (8), Cephalaria procera (7), Onobrychis stenostachya (6), Anchusa undulata (6), Ononis spinosa (5), Ballota nigra (5), Helianthus annuus (4), Carduus macrocephalus (4), Centaurea carduiformis (4), Onosma sp. (3), Alkanna orientalis (3), Stachys atherocalyx (3)'dir. Azalan bir sıralama yaparsak da en temel familyalar Boraginaceae, Compositae, Labiatae ve Leguminosae'dir.

In Anatolia, the species is common in the north and middle (Aytekin & Çağatay, 2003), but has been found in one place only in the Taurus.
Rasmont & Flagothier (1996) found B. h. kussariensis from 150 to 3500 m with 80% of the catch between 900 and 2000 m.
B. hortorum is regarded as a wood species by Reinig (1972), as a wood-edge one by Pittioni & Schmidt (1942) and Rasmont (1988).
Özbek (1983) mentions Arctium lappa and Trifolium pratense. Our own data include : Digitalis ferruginea (41), Lamium maculatum (18), Prunella grandiflora (8), Trigonella caerulea (4), Echium vulgare (3), Vaccinium myrtillus (2), Carduae sp. (1), Cephalaria procera (1), Epilobium angustifolium (1), Lamium sp. (1), Stachys germanica (1). B. hortorum has a clear preference for flowers with deep corollas. Within these limits, it is a polytrophic species


En Anatolie, l'espèce est commune dans le nord (Aytekin & Çağatay, 2003) mais n'a été trouvée que dans une seule station au Taurus.
Rasmont & Flagothier (1996) ont trouvé B. hortorum de 150 à 3500 m avec 80% des observations entre 900 et 2000 m.
B. hortorum est considéré comme une espèce de forêts par Reinig (1972), et comme une espèce de lisières par Pittioni & Schmidt (1942) et Rasmont (1988).
Özbek (1983) mentionne Arctium lappa and Trifolium pratense. Nos propres données comprennent : Digitalis ferruginea (41), Lamium maculatum (18), Prunella grandiflora (8), Trigonella caerulea (4), Echium vulgare (3), Vaccinium myrtillus (2), Carduae sp. (1), Cephalaria procera (1), Epilobium angustifolium (1), Lamium sp. (1), Stachys germanica (1). B. hortorum montre une claire préférence pour les fleurs à corolles profondes. Dans ces limites, c'est une espèce polytrophique.


Anadolu'da bu tür kuzey ve iç bölümlerde yaygın olmakla beraber (Aytekin & Çağatay, 2003) Toros'larda bir bölgede de tespit edilmiştir.
Rasmont & Flagothier (1996) B. h. kussariensis'i 150 ile 3500 metre yükseklik aralığında ve örneklerin %80'ini de 900 ile 2000 metre yüksekliklerde bulmuşlardır.
Reinig (1972) B. hortorum'u ağaçlık bölgelere özgü bir tür olarak belirtmişse de Pittioni & Schmidt (1942) ile Rasmont (1988) orman-kenarı özellikte olduğunu bildirmişlerdir.
Özbek (1983) Arctium lappa ve Trifolium pratense üzerinde tespit ettiğini ifade etmektedir. Bizim bulgularımız ise Digitalis ferruginea (41), Lamium maculatum (18), Prunella grandiflora (8), Trigonella caerulea (4), Echium vulgare (3), Vaccinium myrtillus (2), Carduae sp. (1), Cephalaria procera (1), Epilobium angustifolium (1), Lamium sp. (1), Stachys germanica (1). B. hortorum özellikle derin korollaya sahip bitkileri seçmektedir. Bu sınırlar içinde kalmak şartıyla da politrofik bir tür olarak değerlendirmek mümkündür.

B. portschinsky often recall some passed hortorum, except when one can find a very fresh specimen. Such rare fresh specimens show a very conscpicuous and unique coloration.
According to Reinig (1973b), the altitudinal range of B. portschinsky goes from 1800 to 2200 m ; for Özbek (1983), from 2200 to 2700 m and for Rasmont & Flagothier (1996) from 1400 to 3500 m, with 80 % of the catch between 1800 and 2750 m. In Iran, Bakker (1996) states a range of 2150 to 3000 m.
According to Reinig (1971), it is a forest species, whereas Bakker (1996) regards it as a dweller of montane semi-deserts (it will means in steppes with pillow-like Astragalus and Acantholimon). Altogether, it is a rather eurytopic species that lives in open forests, forested steppes and alpine and subalpine steppes.
According to Rasmont & Flagothier (1996), B. portschinsky is most often encountered with B. alagesianus, B. melanurus, B. handlirschianus, B. incertus, B. armeniacus, B. pomorum canus, B. erzurumensis, B. cryptarum armeniensis, and B. persicus ervermanni.
Özbek (1983) lists the next visited flowers: Acantholimon androsaceum, Astragalus ornithopoides, Campanula glomerata, Carduus crispus, Centaurea glastifolia, Jurinea moscus, Lamium amplexicaule, Salvia spp., Taraxacum sp. and Trifolium pratense. We observed 57 observations on 17 flower species : Lallemantia canescens (12 observations), Nepeta fissa (8), Carduus sp. (8), Vicia pannonica pannonica (7), Melampyrum arvense (5), Astragalus aureus (3), Centaurea glastifolia (2), Prunella vulgaris (2), Stachys cretica (2), Anchusa leptophylla incana (1), Astragalus baibutens (1), Chartolepis glastifolia (1), Lamium tomentosum (1), Medicago falcata (1), Salvia verticillata ssp. (2), Trifolium ambiguum (1). The preference for Lallemantia canescens is noteworthy : wherever this large Labiatae is found, it strongly attracts B. portschinsky.


Les B. portschinsky rappellent souvent de vieux hortorum décolorés, sauf lorsqu'on a la chance de trouver un spécimen très frais. Un tel spécimen frais présente alors une coloration très spectaculaire et unique.
Selon Reinig (1973b), B. portschinsky se trouve à des altitudes de 1800 à 2200 m ; pour Özbek (1983), de 2200 à 2700 m et pour Rasmont & Flagothier (1996) de 1400 à 3500 m, avec 80 % des observations entre 1800 et 2750 m. En Iran, Bakker (1996) donne un intervalle de 2150 à 3000 m.
Selon Reinig (1971), c'est une espèce de forêts, tandis que Bakker (1996) le regarde comme un habitant de semi-déserts montagnards (steppes à Astragalus et Acantholimon en coussinets). Tout mis ensemble, c'est une espèce assez eurytopiques qu'on trouve en forêts ouvertes, dans les steppes boisées et dans les steppes subalpines et alpines.
Selon Rasmont & Flagothier (1996), B. portschinsky se trouve le plus souvent avec B. alagesianus, B. melanurus, B. handlirschianus, B. incertus, B. armeniacus, B. pomorum canus, B. erzurumensis, B. cryptarum armeniensis, et B. persicus ervermanni.
Özbek (1983) donne la liste suivante de fleurs butinées: Acantholimon androsaceum, Astragalus ornithopoides, Campanula glomerata, Carduus crispus, Centaurea glastifolia, Jurinea moscus, Lamium amplexicaule, Salvia spp., Taraxacum sp. et Trifolium pratense. Nous avons fait 57 observations sur 17 espèces de fleurs: Lallemantia canescens (12 observations), Nepeta fissa (8), Carduus sp. (8), Vicia pannonica pannonica (7), Melampyrum arvense (5), Astragalus aureus (3), Centaurea glastifolia (2), Prunella vulgaris (2), Stachys cretica (2), Anchusa leptophylla incana (1), Astragalus baibutens (1), Chartolepis glastifolia (1), Lamium tomentosum (1), Medicago falcata (1), Salvia verticillata ssp. (2), Trifolium ambiguum (1). La préférence pour Lallemantia canescens est très marquée: là où se trouve cette Labiatae à grandes fleurs bleues, elle attire immanquablement B. portschinsky.


B. portschinsky eğer eldeki örnek yeni yakalanmış değil ise genellikle eski bir hortorum ile karıştırılabilir. Genellikle taze örneklerde renkler daha belirgin ve ayrımı daha kolaydır.
Reinig (1973b)'e göre B. portschinsky yükselti tercih aralığı 1800-2200 metre; Özbek (1983)'e göre 2200-2700 metre ve Rasmont & Flagothier (1996)'e göre ise 1400 ile 3500 metredir. Bu yazarlar örneklerin %80'ini 1800 ile 2750 metre arasında toplamışlardır. İran'da Baker (1996) 2150 ile 3000 metre aralığını vermektedir.
Reinig (1971)'e göre orman türü kabul edilirken Baker (1996) bunu dağlarda yaşayan yarı-çöl (yani Astragalus ve Acantholimon gibi yastık bitkileri ile kaplı stepler) türü olduğunu ifade etmektedir. Hepsi birden değerlendirildiğinde bunun açık ormanlar, ormanlı stepler, alpin ve subalpin steplerde yaşayan eurytopik bir tür olduğunu söyleyebiliriz.
Rasnont & Flagothier (1996)'e göre B. portschinsky genellikle B. alagesianus, B. melanurus, B. handlirschianus, B. incertus, B. armeniacus, B. pomorum canus, B. erzurumensis, B. cryptarum armeniensis ve B. persicus ervermanni ile aynı alanlarda görülmektedir.
Özbek (1983) Acantholimon androsaceum, Astragalus ornithopoides, Campanula glomerata, Carduus crispus, Centaurea glastifolia, Jurinea moscus, Lamium amplexicaule, Salvia spp., Taraxacum sp. ve Trifolium pratense'yi ziyaret ettiğini ifade etmektedir. Biz ise 17 bitki türü üzerinde 57 gözlem kaydettik. Bunlar Lallemantia canescens (12 gözlem), Nepeta fissa (8), Carduus sp. (8), Vicia pannonica pannonica (7), Melampyrum arvense (5), Astragalus aureus (3), Centaurea glastifolia (2), Prunella vulgaris (2), Stachys cretica (2), Anchusa leptophylla incana (1), Astragalus baibutens (1), Chartolepis glastifolia (1), Lamium tomentosum (1), Medicago falcata (1), Salvia verticillata ssp. (2), Trifolium ambiguum (1)'dır. Lallemantia canescens tercihi önemlidir. Eğer bu büyük Labiatae var ise B. portschinsky'i kendisine çekmektedir.

B. alagesianus belongs to the group of Bombus keriensis Morawitz (Females with hind basitarsus densely covered with short, feathery, light-coloured hairs). All the species of this group live in steppic surroundings, at the higher stages of the Central Asia mountains.
In the West-Palaearctic region, Bombus alagesianus is restricted to Anatolia, Transcaucasia, Caucasus and N. Iran. As it lives in remote places of high mountains, rather few specimens have ever been collected. Outside the West-Palaearctic region, B. alagesianus is found in the mountains of Mongolia (ssp. mongolicus) and in the Alai and the Pamir (ssp. pamirus).
For Anatolia, Özbek (1998) mentions altitudes from 1800 to 3000 m. Rasmont & Flagothier (1996) observed 158 specimens between 2200 and 3000 m, among which 80% between 2500 and 3000m.
Bombus alagesianus lives at the alpine stage, on steppes with a very short vegetation and névés persisting until mid summer.
According to Rasmont & Flagothier (1996), Bombus alagesianus is the commonest species at the alpine stage (2500 to 4000 m), together with – in order of decreasing abundance – B. melanurus, B. handlirschianus, B. incertus, B. armeniacus, B. pomorum, B. erzurumensis, B. cryptarum, B. persicus and 25 other species.
Özbek (1983, 1990, 1998) mentions 53 visited flower species, without indication of preferences. However, the material of Özbek would need revision.
Rasmont & Flagothier (1996) (with some new original data) list : Campanula cf. tridentata Schreber (46), Jurinella moschus (Habl.) Bobrov (28), Trifolium repens L. (16), Astragalus sect. onobrychoidei (10), Hedysarum hedysaroides (L.) Schinz. & Thell. (7), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (6), Thymus cf. nigricus Klokov & Des.-Shost. (6), Astragalus sp. (5), Centaurea sp. (2), cf. Minuartia sp. (2), Stachys cf. balansae Boiss. & Kotschy (2), Trifolium cf. repens L. (2), Trifolium rytidosemium Boiss. & Hoh. (2), Carduus sp. (1), Nepeta fissa C.A. Meyer (1), Pedicularis pontica Boiss. (1), Symphytum asperum Lepechin (1). This list includes a great many of the flower species found in this mountains stage. Some flowers, however, seem to be avoided : whereas Lallemantia canescens (L.) Fisch. and Nepeta fissa C.A. Meyer are quite common and well visited by many other bumblebees, they are never by B. alagesianus.


B. alagesianus appartient au groupe de Bombus keriensis Morawitz (Femelles avec le métabasitarse densément couvert de soies plumeuses claires). Toutes les espèces de ce groupe vivent dans les milieux steppiques aux plus hauts étages des montagnes d'Asie Centrale.
Dans la région ouest-paléarctique, Bombus alagesianus ne se trouve qu'en Anatolie, en Transcaucasie, au Caucase et au N-Iran. Comme il habite des régions reculées, il n'y a qu'assez peu de matériel dans les collections. EN dehors de la région ouest-paléarctique, B. alagesianus se trouve dans les montagnes de Mongolie (ssp. mongolicus), ainsi que dans l'Alai et le Pamir (ssp. pamirus). Pour l'Anatolie, (1998) mentionne des altitudes de 1800 à 3000 m. Rasmont & Flagothier (1996) ont observé 158 spécimens de 2200 à 3000 m, dont 80% de 2500 à 3000m.
Bombus alagesianus vit à l'étage alpin, dans des steppes avec une végétation très rase et là où des névés persistent jusqu'au coeur de l'été.
Selon Rasmont & Flagothier (1996), Bombus alagesianus est l'espèce de bourdons la plus commune à l'étage alpin (2500 to 4000 m), avec (par ordre d'abondance décroissante) B. melanurus, B. handlirschianus, B. incertus, B. armeniacus, B. pomorum, B. erzurumensis, B. cryptarum, B. persicus et 25 autres espèces.
Özbek (1983, 1990, 1998) mentionne 53 fleurs visitées, sans indications de préférence. Toutefois, ce matériel d'Özbek mériterait une révision.
Rasmont & Flagothier (1996) (additionnées de quelques données originales) donnent : Campanula cf. tridentata Schreber (46), Jurinella moschus (Habl.) Bobrov (28), Trifolium repens L. (16), Astragalus sect. onobrychoidei (10), Hedysarum hedysaroides (L.) Schinz. & Thell. (7), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (6), Thymus cf. nigricus Klokov & Des.-Shost. (6), Astragalus sp. (5), Centaurea sp. (2), cf. Minuartia sp. (2), Stachys cf. balansae Boiss. & Kotschy (2), Trifolium cf. repens L. (2), Trifolium rytidosemium Boiss. & Hoh. (2), Carduus sp. (1), Nepeta fissa C.A. Meyer (1), Pedicularis pontica Boiss. (1), Symphytum asperum Lepechin (1). Cette liste inclut une grande part des espèces de fleurs surveillées à cet étage. Certaines fleurs, toutefois, semblent évitées: là où Lallemantia canescens (L.) Fisch. et Nepeta fissa C.A. Meyer sont assez communes et bien visitées par plusieurs autres espèces de bourdons, elles ne le sont jamais par B. alagesianus.


B. alagesianus, Bombus keriensis Morawitz grubuna dahildir (dişilerde arka basitarsus kısa, tüysü, açık renkli sık kıllarla kaplıdır). Bu grubun bütün türleri Orta Asya Dağları'nın yüksek kesimlerinde stepik alanlarda yaşamaktadır.
Batı Palaearktik Bölge'de Bombus alagesianus Anadolu, Transkafkasya, Kafkasya ve Kuzey İran bölgeleri ile sınırlanan bir alanda yayılış göstermektedir. Genellikle yüksek dağlarda yaşadığı için çok az örnek toplanabilmiştir. Batı Palaearktik Bölge'nin dışında B. alagesianus Moğolistan'daki dağlarda (ssp. mongolicus) ve Alay ve Pamir'de (ssp. pamirus) görülmektedir.
Anadolu'da Özbek (1998) 1800 ile 3000 metre aralığını verirken Rasmont & Flagothier (1996) 158 örneği 2200 ile 3000 metre aralığından gözlemlemiş ve bunların da % 80'ini 2500 ile 3000 metre arasında toplamışlardır.
Bombus alagesianus alpin kuşakta kısa vejetasyonda yaz ortasına kadar yaşayan steplerde bulunur.
Rasmont & Flagothier (1996)'a göre Bombus alagesianus alpin kuşakta (2500 ile 4000 metre aralığında) azalan yoğunluk sırasına göre B. melanurus, B. handlirschianus, B. incertus, B. armeniacus, B. pomorum, B. erzurumensis, B. cryptarum, B. persicus şeklinde listeleyebileceğimiz türler ve diğer başka 25 tür ile birlikte en sık rastlanan türdür.
Özbek (1983, 1990, 1998) tercihler ile ilgili bilgi vermeden 53 bitki türü ismi vermektedir. Ancak Özbek'in materyalinin revizyona ihtiyacı olduğu düşünülmektedir.
Rasmont & Flagothier (1996) (bazı yeni orjinal data ile birlikte) şu bitkileri vermişlerdir: Campanula cf. tridentata Schreber (46), Jurinella moschus (Habl.) Bobrov (28), Trifolium repens L. (16), Astragalus sect. onobrychoidei (10), Hedysarum hedysaroides (L.) Schinz. & Thell. (7), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (6), Thymus cf. nigricus Klokov & Des.-Shost. (6), Astragalus sp. (5), Centaurea sp. (2), cf. Minuartia sp. (2), Stachys cf. balansae Boiss. & Kotschy (2), Trifolium cf. repens L. (2), Trifolium rytidosemium Boiss. & Hoh. (2), Carduus sp. (1), Nepeta fissa C.A. Meyer (1), Pedicularis pontica Boiss. (1), Symphytum asperum Lepechin (1). Bazı çiçeklerin ise gözardı edildiği görülmektedir. Örneğin Lallemantia canescens (L.) Fisch. ve Nepeta fissa C.A.Meyer sık rastlanan ve diğer bombus arıları tarafından ziyaret edilen bitkiler olmalarına karşın üzerlerinde hiç B. alagesianus gözlenmemiştir.

This species shows a great variability in the abundance of redish hairs in corbiculae and in the extension of white hairs on the face. The specimens with a large amount of redish hairs on corbiculae and with hairs on the face have been named B. oezbeki by Rasmont & Flagothier (1996). We have now strong evidence that erzurumensis and oezbeki are conspecific, the latter being junior invalid synonym (as nomen nudum). Like alagesianus, erzurumensis belongs to the Bombus keriensis group, typical from the high mountains of Central Asia.
The species is endemic to N.-E. Anatolia and the adjacent region of N. Iran
The species is found in the high-mountain steppes of E. Anatolia. Özbek (1998) mentions altitudes from 2000 to 3000 m. Rasmont & Flagothier (1996) found it between 1550 and 3000 m, with 80 % of the observations between 1800 and 3000 m. Together with B. alagesianus, Bombus erzurumensis is the species living at the highest altitudes of Anatolia. The species belongs to a set of species, characteristic of the east-Anatolian steppic alpine stage, together with B. alagesianus, B. melanurus, B. handlirschianus, B. incertus, B. armeniacus, B. pomorum, B. cryptarum, B. persicus, B. sicheli (and 24 more species).
Özbek (1990, 1998) mentions 26 visited flower species.
Rasmont & Flagothier (1996) (and some new original data) list : Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (20 observations), Campanula cf. tridentata Schreber (19), Jurinella moschus (Habl.) Bobrov (16), Nepeta fissa C.A. Meyer (6), Teucrium chamaedrys L. (2), Anchusa sp. (1), Astragalus sp. (1), Cerinthe sp. (1), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (1), Epilobium angustifolium L. (1), Lotus corniculatus L. (1), Onobrychis cf. stenostachya Freyn. (1), Rhinanthus rumelicus Velen. (1), Stachys cf. cretica L. (1), Trifolium repens L. subsp. macrorrhizum (Boiss.) Boiss. (1), Trifolium sp. (1), Thymus cf. nigricus Klokov & Des.-Shost. (1). This list includes the data of erzurumensis sensu stricto and light form oezbeki.


Cette espèce présente une importante variabilité dans la présence de soies rousses aux corbeilles et dans l'extension du pelage blanc de la face. Les spécimens avec de nombreuses soies rousses aux corbeilles et avec beaucoup de pelage blanc à la face ont été nommés B. oezbeki par Rasmont & Flagothier (1996). Nous avons maintenant de très fortes indications qu'erzurumensis et oezbeki sont conspécifiques, ce dernier étant un synonyme récent et invalide (en tant que nomen nudum). Comme alagesianus, erzurumensis appartient au groupe de Bombus keriensis, typique des hautes montagnes de l'Asie Centrale.
L'espèce est endémique du N.E. de l'Anatolie et des régions adjacentes du N de l'Iran.
L'espèce se trouve dans les steppes de haute montagne de l'Est anatolien. Özbek (1998) cite des altitudes de 2000 à 3000 m. Rasmont & Flagothier (1996) l'ont trouvé entre 1550 et 3000 m, avec 80 % des observations entre 1800 et 3000 m. Avec B. alagesianus, Bombus erzurumensis est le bourdons qui vit aux pmlus hautes altitudes en Anatolie. L'espèce appartient à ce lot d'espèces caractéristiques des étages alpins steppiques de l'Est anatolien: avec B. alagesianus, B. melanurus, B. handlirschianus, B. incertus, B. armeniacus, B. pomorum, B. cryptarum, B. persicus, B. sicheli (et 24 autres espèces).
Özbek (1990, 1998) mentionne 26 fleurs visitées. Rasmont & Flagothier (1996) (avec quelques données nouvelles) donnent la liste suivante : Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (20 observations), Campanula cf. tridentata Schreber (19), Jurinella moschus (Habl.) Bobrov (16), Nepeta fissa C.A. Meyer (6), Teucrium chamaedrys L. (2), Anchusa sp. (1), Astragalus sp. (1), Cerinthe sp. (1), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (1), Epilobium angustifolium L. (1), Lotus corniculatus L. (1), Onobrychis cf. stenostachya Freyn. (1), Rhinanthus rumelicus Velen. (1), Stachys cf. cretica L. (1), Trifolium repens L. subsp. macrorrhizum (Boiss.) Boiss. (1), Trifolium sp. (1), Thymus cf. nigricus Klokov & Des.-Shost. (1). Cette liste inclut les données d'erzurumensis et de la forme claire oezbeki Rasmont & Flagothier nomen nudum.


Bu tür corbiculadaki kızıl tüylerin dağılımı ve yüzdeki beyaz tüylerin uzunluklarında büyük çeşitlilik göstermektedir. Corbiculada çok sayıda kızıl tüyleri ve yüzde beyaz uzun tüyleri olanlar Rasmont & Flagothier (1996) tarafından B. oezbeki olarak verilmiştir. Şu anda erzurumensis ve oezbeki'nin aynı türler olduğu konusunda kuvvetli bulgulara sahip olduğumuzdan ikincinin junior sinonim olduğunu ifade edebiliriz (nomen nudum olarak). Tıpkı alagesianus gibi erzurumensis de Bombus keriensis grubuna dahil olup Orta Asya'nın yüksek dağlarında tipiktirler.
Bu tür Kuzeydoğu Anadolu ve Kuzey İran'ın sınır bölgelerine endemiktir.
Genellikle Doğu Anadolu'nun yüksek dağ steplerinde rastlanmaktadır. Özbek (1998) 2000 ile 3000 metre aralığını vermekte iken Rasmont & Flagothier (1996) 1550 ile 3000 metre aralığında gözlemlerin %80'i 1800 ile 3000 metre arasında olacak şekilde bildirmişlerdir. B. alagesianus ile birlikte B. erzurumensis türü de Anadolu'nun yüksek kesimlerinde yaşamaktadır. Bu tür Doğu Anaolu'nun alpin steplerinde karakteristik olan B. alagesianus, B. melanurus, B. handlirschianus, B. incertus, B. armeniacus, B. pomorum, B. cryptarum, B. persicus, B. sicheli (ve diğer 24 tür) türleri ile birlikte bulunmaktadır.
Özbek (1990, 1998) 26 bitkiyi ziyaret ettiğini ifade etmektedir.
Rasmont & Flagothier (1996) ve bazı yeni orijinal veriye göre şu bitkiler verilebilir: Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (20 gözlem), Campanula cf. tridentata Schreber (19), Jurinella moschus (Habl.) Bobrov (16), Nepeta fissa C.A. Meyer (6), Teucrium chamaedrys L. (2), Anchusa sp. (1), Astragalus sp. (1), Cerinthe sp. (1), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (1), Epilobium angustifolium L. (1), Lotus corniculatus L. (1), Onobrychis cf. stenostachya Freyn. (1), Rhinanthus rumelicus Velen. (1), Stachys cf. cretica L. (1), Trifolium repens L. subsp. macrorrhizum (Boiss.) Boiss. (1), Trifolium sp. (1), Thymus cf. nigricus Klokov & Des.-Shost. (1). Bu veri erzurumensis sensu stricto ve oezbeki'nin açık renkli formlarına aittir.

B. incertus is the most common among between many mimetic species, with white stripes and a red-tipped abdomen, living in Anatolia, the Caucasus region and N. Iran and between which it is difficult to discriminate, when one does not know the subgeneric characters.
B.incertus is strictly restricted to Anatolia, Transcaucasia and N. Iran. It has not been observed in the Caucasus. It has not been reported from Armenia, where it is most probably present. Although it does not live at lower altitudes, B. incertus is the most commonly collected bumblebee in Anatolia.
For Iran, Baker (1996) mentions altitudes from 2150 to 3000 m. For Anatolia, Reinig (1971) mentions altitudes from 1600 to 2600 m and Özbek (1998) from 100 to 3500 m. Rasmont & Flagothier (1996) observed the species from 850 to 3000 m with 80% observations between 1500 and 2315 m. According to these authors, the species is uncommon in the hills and lower mountains (500 to 1500 m) and at the alpine stage (2500 to 4000 m). By contrast, it is the most common species at the montane stage (1500 to 2500 m).
Reinig (1971) regards B. incertus as a wood-edge species. We found it in all the montane surroundings, be it woods or steppes. B. incertus coexists most often with B. armeniacus, B. sylvarum, B. persicus and B. niveatus.
In Anatolia, Özbek (1983, 1998) mentions 177 flower taxa visited by B. incertus, among which the most preferred are : Onobrychis viciaefolia, Medicago sativa, Trifolium pratense, Helianthus annuus and Carthamus tinctorius. In the Taurus Mts., Rasmont & Flagothier (1996) found B. incertus to be mainly attracted by Anchusa officinalis L. and Carduus cf. nutans L.. Their data, together with additional ones include 56 flower taxa : Cephalaria cf. procera (148 observations), Carduus sp. (141), Anchusa officinalis (105), Anchusa sp. (98), Onopordum sp. (89), Onobrychis spp. (67), Salvia verticillata (50), Astragalus sp. (43), Arctium sp. (26), Carduus cf. nutans (26), Marrubium parviflorum (25), Campanula cf. tridentata (20), Centaurea sp. (17), Thymus sp. (15), Stachys cretica (13), Nepeta fissa (13), Trifolium pratense (11), Vicia villosa (10), Jurinella moschus (8) and 38 other, less visited taxa.
Özbek (1976, 1980, 1998) stresses the major role of Bombus incertus (together with B. sylvarum daghestanicus) as a crop pollinator in the Erzurum region, mainly on Helianthus annuus, Brassica napus, Onobrychis viciaefolia, Medicago sativa, Trifolium pratense and Trifolium repens. Due to its abundance and large altitudinal range, B. incertus is definitely one of the major contributors to pollination in continental Anatolia.


B. incertus est la plus communes parmi les nombreuses espèces mimétiques d'Anatolie, du Caucase et du N. Iran avec la robe typique à bandes blanches et l'extrémité abdominale rouge. Ces espèces mimétiques sont difficiles à distinguer pour celui qui ne connaît pas les caractères subgénériques des bourdons.
B.incertus est strictement restreint à l'Anatolie, la Transcaucasie et le N. Iran. Il n'a pas encore été observé au Caucase. Il n'est pas non plus cité de l'Arménie bien qu'il y soit très probablement présent. Bien qu'il ne se trouve pas à basse altitude, B. incertus est certainement le bourdons le plus communément observé en Anatolie.
En Iran, Baker (1996) cite des altitudes de 2150 à 3000 m. Pour l'Anatolie, Reinig (1971) cite des altitudes de 1600 à 2600 m et Özbek (1998) de 100 à 3500 m. Rasmont & Flagothier (1996) ont observé l'espèce de 850 à 3000 m avec 80% d'observations entre 1500 et 2315 m. Selon ces derniers, l'espèce est peu commune dans les collines et les basses montagnes (500 à 1500 m) tout comme à l'étage alpin (2500 - 4000 m). A l'opposé, B. incertus est l'espèce la plus commune aux étages montagnards et subalpins (1500 à 2500 m).
Reinig (1971) considère B. incertus comme une espèce de lisières. Nous l'avons trouvée partout aux étages montagnard et subalpin, que ce soit en forêt ou dans les steppes. B. incertus coexiste le plus souvent avec B. armeniacus, B. sylvarum, B. persicus et B. niveatus.
En Anatolie, Özbek (1983, 1998) cite 177 fleurs visitées par B. incertus, parmi lesquelles les préférées sont : Onobrychis viciaefolia, Medicago sativa, Trifolium pratense, Helianthus annuus and Carthamus tinctorius. Dans le Taurus, Rasmont & Flagothier (1996) ont trouvé que B. incertus était surtout attiré par Anchusa officinalis L. et Carduus cf. nutans L.. Leurs données (avec des ajouts récents) comprend maintenant 56 taxons floraux : Cephalaria cf. procera (148 observations), Carduus sp. (141), Anchusa officinalis (105), Anchusa sp. (98), Onopordum sp. (89), Onobrychis spp. (67), Salvia verticillata (50), Astragalus sp. (43), Arctium sp. (26), Carduus cf. nutans (26), Marrubium parviflorum (25), Campanula cf. tridentata (20), Centaurea sp. (17), Thymus sp. (15), Stachys cretica (13), Nepeta fissa (13), Trifolium pratense (11), Vicia villosa (10), Jurinella moschus (8) et 38 autres taxons moins visités.
Özbek (1976, 1980, 1998) met l'accent sur le rôle majeur de Bombus incertus (avec B. sylvarum daghestanicus) comme un pollinisateur de cultures dans la région d' Erzurum, surtout Helianthus annuus, Brassica napus, Onobrychis viciaefolia, Medicago sativa, Trifolium pratense et Trifolium repens. Du fait de sont abondance, et de sa très large tolérance d'altitudes, B. incertus est certainement un des pollinisateur majeur de l'Anatolie.


B. incertus Anadolu, Kafkasya ve Kuzey İran Bölgelerinde yaşayan ve beyaz bantlı olup kırmızı abdomen ucu ile sonlanan pek çok mimetik tür arasında en sık rastlananıdır. Bu hali ile altcins karakterleri iyi bilinmediğinde kolaylıkla diğer türler ile karıştırılabilmektedir.
B. incertus Anadolu, Transkafkasya ve Kuzey İran ile sınırlı bir alanda bulunmakatadır. Kafkaslardan hiç gözlenmemiştir ve muhtemelen bulunduğu tahmin edilen Ermenistan'dan da hiç kayıt yoktur. Her ne kadar düşük irtifada bulunmasa da B. incertus Anadolu'da en fazla toplanan bombus arılarından biridir.
İran'da Baker (1996) 2150 ile 3000 metre yükseklik aralığını verirken Anadolu'da Reinig (1971) 1600 ile 2600 metreden ve Özbek (1998) de 100 ile 3500 metre aralıklarından kayıt bildirmektedirler. Rasmont & Flagothier (1996) bu türü 850 ile 3000 metre aralığından örneklerin %80'i 1500 ile 2315 metre arasında olacak şekilde bildirmişlerdir. Bu yazarlara göre bu tür küçük tepe ve dağlarda (500'den 1500 metreye kadar) ve alpin tabakada (2500'den 4000 metreye kadar) az rastlanırken dağ kuşağında (1500'den 2500 metreye kadar) en sık rastlanan türdür.
Reinig (1971) B. incertus'u orman kenarı türü olarak bildirmektedir. Biz bu türü ağaçlık ya da step olsun tüm dağlık alanlardan tespit ettik. B. incertus genellikle B. armeniacus, B. sylvarum, B. persicus ve B. niveatus ile birlikte görülmektedir. Anadolu'da Özbek (1983, 1998) B.incertus'un ziyaret ettiği 177 çiçekli bitki taksasından bahsetmekte olup bunlar arasında en sık tercih edilenleri Onobrychis viciaefolia, Medicago sativa, Trifolium pratense, Helianthus annuus ve Carthamus tinctorius'dur. Toros Dağları'nda Rasmont & Flagothier (1996) B. incertus'un genellikle Anchusa officinalis L. ve Carduus cf. nutans L. tarafından çekildiğini gözlemlemişlerdir. Bu veri ve diğer başka çalışmalara göre 56 çiçekli bitki taksası kaydedilmiştir. Bunlar Cephalaria cf. procera (148 gözlem), Carduus sp. (141), Anchusa officinalis (105), Anchusa sp. (98), Onopordum sp. (89), Onobrychis spp. (67), Salvia verticillata (50), Astragalus sp. (43), Arctium sp. (26), Carduus cf. nutans (26), Marrubium parviflorum (25), Campanula cf. tridentata (20), Centaurea sp. (17), Thymus sp. (15), Stachys cretica (13), Nepeta fissa (13), Trifolium pratense (11), Vicia villosa (10), Jurinella moschus (8) ve 38 daha az ziyaret edilen taksadır.
Özbek (1976, 1980, 1998) Bombus incertus'un (B. sylvarum daghestanicus ile beraber) Erzurum bölgesinde özellikle Helianthus annuus, Brassica napus, Onobrychis viciaefolia, Medicago sativa, Trifolium pratense ve Trifolium repens bitkilerinin temel tozlaştırıcısı olduğunu ısrarla belirtmektedir. Geniş yayılış alanına ve yükselti tercihlerine bakıldığında B. incertus'un tüm Anadolu'da önemli bir tozlaştırıcı olduğunu söyleyebiliriz.

The nominal ssp. can be found only in the montains of the west Turkey. The ssp. caucasicus occurs in N.E. Anatolia, Transcaucasus, Caucasus and N. Iran. The ssp. eriphorus occurs in Caucasus only.
In Anatolia, Rasmont & Flagothier (1996) observed the ssp. lapidarius from 775 m up to 2390 m (80 % between 775 m and 1700 m) and the ssp. caucasicus from 1750 m up to 2570 m (80 % between 2000 m and 2400 m).
Bombus lapidarius is regarded by all authors as a wood-edge species.
In Turkey, Özbek (1983) found B. lapidarius on Cirsium sp. and Salvia sp. Rasmont & Flagothier (1996) (with some additional data) list : Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (3 observations), Carduus sp. (2), cf. Crepis sp. (2), Vicia cf. villosa Roth (1), Lotus corniculatus L. (1), Stachys cf. balansae Boiss. & Kotschy (1), Stachys cf. cretica L. (1), Prunella sp. (1).


La ssp. nominale ne se trouve que dans les montagnes de l'ouest de la Turquie. La ssp. caucasicus se trouve dans le NE de l'Anatolie, la Transcaucasie, le Caucase et le N. Iran. La ssp. eriophorus ne se trouve qu'au Caucase.
En Anatolie, Rasmont & Flagothier (1996) ont observé la ssp. lapidarius de 775 m à 2390 m (80 % entre 775 m et 1700 m) et la ssp. caucasicus de 1750 m jusque 2570 m (80 % entre 2000 m et 2400 m).
Bombus lapidarius est considéré par tous les auteurs comme une espèce de lisières.
En Turquie, Özbek (1983) trouve B. lapidarius sur Cirsium sp. et Salvia sp. Rasmont & Flagothier (1996) (avec quelques données supplémentaires) citent : Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (3 observations), Carduus sp. (2), cf. Crepis sp. (2), Vicia cf. villosa Roth (1), Lotus corniculatus L. (1), Stachys cf. balansae Boiss. & Kotschy (1), Stachys cf. cretica L. (1), Prunella sp. (1).


Nominal ssp. yalnızca Türkiye'nin batısındaki dağlarda bulunmaktadır. ssp. caucasicus ise Kuzeydoğu Anadolu, Transkafkasya, Kafkasya ve Kuzey İran'da yayılış göstermektedir. ssp. eriphorus ise yalnızca Kafkasya'da bulunmaktadır.
Anadolu'da Rasmont & Flagothier (1996) ssp. lapidarius'u 775 metre ile 2390 metre yükseklik aralıklarında (%80'i 775 ve 1700 metre arasında) ve ssp. caucasicus'u da 1750 metre ile 2570 metre aralığında (%80'i 2000 ile 2400 metre arasında) gözlemlemişlerdir. Bombus lapidarius tüm yazarlar tarafından orman kenarı (ağaçlık alan) türü olarak ifade etmektedir.
Türkiye'de Özbek (1983) B. lapidarius'u Cirsium sp. ve Salvia sp. üzerinde bulmuştur. Rasmont & Flagothier (1996) (bazı ek veri ile birlikte) şu bitkileri vermektedirler: Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (3 gözlem), Carduus sp. (2), cf. Crepis sp. (2), Vicia cf. villosa Roth (1), Lotus corniculatus L. (1), Stachys cf. balansae Boiss. & Kotschy (1), Stachys cf. cretica L. (1), Prunella sp. (1).

Bombus sichelii is often erroneously identified. It may be mistaken for the lighter forms of B. lapidarius, specially the males. In Anatolia, Bombus sichelii cazurroi may be mistaken for B. incertus, B. erzurumensis (specially the light form oezbeki). The paler shade of orange (often yellowish) on the abdominal tip of B. sichelii should allow the distinction with these taxa, the abdominal tip of which is definitely brighter orange or red.
Whereas Williams (1998) considers B. erzurumensis and B. sichelii as synonyms, we regard them as clearly separate species.
In Anatolia, for the ssp cazurroi, Özbek (1998) citates altitudes from 2000 to 2800 m and Rasmont & Flagothier (1996) indicate 2000 to 2570 m (n=106) with 80 % of the catch between 2000 and 2500 m.
Most often, the species dwells in clear forests, with many clearings. However, in Anatolia, Bombus sichelii may be encountered far from any woods.
In Anatolia, Rasmont & Flagothier (1996) associate the species with the alpine taxa, mainly B. alagesianus, B. melanurus and B. handlirschianus.
In Anatolia, Özbek (1990b) mentions Astragalus sp. In 1998, the same author citates 48 flower taxa (visited by only 49 bumblebees !). Our own data include only Vicia cracca (4 observations) and Trifolium repens (1) for a total of 106 identified specimens.


Bombus sichelii est souvent incorrectement identifié. Il peut être confondu avec les formes les plus claires de Bombus lapidarius, surtout chez les mâles. En Anatolie, Bombus sichelii cazurroi peut être confondu avec B. incertus et B. erzurumensis (surtout la forme claire oezbeki). La teinte pâle de l'orange au bout de l'abdomen de sichelii (parfois même jaunâtre) permet une distinction nette de ces deux autres espèces.
Tandis que Williams (1998) considère B. erzurumensis et B. sichelii comme synonymes, nous les considérons ici comme des espèces clairement séparées.
En Anatolie, pour la ssp. cazurroi, Özbek (1998) cite des altitudes de 2000 à 2800 m et Rasmont & Flagothier (1996) indiquent 2000 à 2570 m (n=106) avec 80 % des observations entre 2000 et 2500 m.
Le plus souvent l'espèce habite les forêts claires, avec beaucoup de clairières. Toutefois, en Anatolie, Bombus sichelii peut se rencontrer bien loin de tout boisement. Rasmont & Flagothier (1996) associent l'espèce avec les taxons alpins, surtout B. alagesianus, B. melanurus et B. handlirschianus.
Comme fleur butinée, Özbek (1990b) mentionne Astragalus sp. En 1998, le même auteur cite 48 taxons floraux (visités par seulement 49 spécimens !). Nos propres données comprennent seulement Vicia cracca (4 observations) et Trifolium repens (1) pour un total de 106 spécimens identifiés.


Bombus sichelii sıklıkla teşhisi yanlış yapılan bir türdür. Genelikle erkekleri B. lapidarius'un açık tüy rengine sahip formları ile karıştırılmaktadır. Anadolu'da Bombus sichelii cazurroi B. incertus, B. erzurumensis (özellikle oezbeki'nin açık renkli formları) olarak yanlış teşhis edilebilir. B. sichelii'nin abdomen ucundaki turuncu tüylü kısım (bazen sarımsı) bu taksonun ayrımında faydalıdır. Bu bölümdeki tüyler diğerlerinde oldukça parlak turuncu ya da kırmızıdır.
Williams (1998) B. erzurumensis ve B. sichelii'yi sinonim olarak belirtmekteyse de bize göre bunlar farklı türlerdir.
Anadolu'da ssp. cazurroi için Özbek (1998) yükselti aralığını 200-2800 metre olarak bildirmektedir. Rasmont & Flagothier (1996) ise 2000 ile 2570 metre aralıklarını (n=106) örneklerin %80'i 2000 ile 2500 metre arasında olacak şekilde vermektedirler.
Bu tür genellikle açık alanlara sahip ormanlarda bulunmaktadır. Ancak Anadolu'da Bombus sichelii bazen ağaçlıklardan uzak yerlerde de karşımıza çıkmaktadır.
Anadolu'da Rasmont & Flagothier (1996) bu türü B. alagesianus, B. melanurus ve B. handlirschianus gibi alpinik taksa ile birlikte tespit etmiştir.
Anadolu'da Özbek (1990b) Astragalus sp.'yi işaret etmektedir. 1998'da aynı yazar 48 çiçekli bitki türünü refere etmiştir (yalnızca 49 bombus arısı tarafından ziyaret edilen!). Bizim verimiz 106 teşhis edilmiş örnekten oluşmaktadır ve bunlar yalnızca Vicia cracca (4 gözlem) ve Trifolium repens (1) üzerindendir.

Coat colours make it generally easy to distinguish females of handlirschianus from those of shaposhnikovi. At the present time, one can not separate the males from handlirschianus from those of shaposhnikovi. They have an identical creamy striping pattern and the same genitalia.
Little is known on this strictly alpine species, described by Reinig (1971) as an open field one. It lives in the alpine steppes of Anatolia, Transcaucasia, Caucasus and N. Iran. Özbek (1983, 1997) found it at altitudes of 2300-2900 m. Rasmont & Flagothier (1996) made 80 % of their observations between 2000 and 2855 m, the total range being 1790 to 3000m.
B. handlirschianus is one of the characteristic species of the alpine stage in E. Anatolia, the other being – in decreasing order of abundance : alagesianus, melanurus, pomorum canus, erzurumensis, cryptarum armeniacus, mesomelas alboluteus, portschinskyi, shaposhnikovi, oezbeki and velox (Rasmont & Flagothier, 1996).
In E. Anatolia, it is generally found in the same places as the nearest species, shaposhnikovi, except for the mountains of central Anatolia (Ilgaz daglari, Erciyes dagi, Büyük Toros daglari) where the latter has not been found.
Without quantifying his observations, Özbek (1983, 1990b, 1997) mentions the following numerous taxa : Acantholimon 1 species, Achillea 1 sp., Anchusa 2 spp., Astragalus 5 spp., Campanula 2 spp., Carduus spp., Cerinthe 1 sp., Centaurea 4 spp., Cephalaria 1 sp., Cicer 1 sp., Cichorium intybus, Cirsium 2 spp., Coronilla 2 spp., Cotoneaster 1 sp., Dianthus 1 sp., Epilobium angustifolium, Erigeron 2 spp., Eryngium 1 sp., Gentiana 2 spp., Geum 1 sp., Hedysarum 1 sp., Hypericum 1 sp., Jurinella moschus (Habl.) Dobrv., Lamium 3 spp., Lathyrus sp., Lotus 1 sp., Medicago 3 spp., Minuartia 2 sp., Myosotis 1 sp., Onobrychis 1 sp., Pedicularis 1 sp., Potentilla 3 spp., Rhinanthus 1 sp., Salvia 2 sp., Scabiosa 1 sp., Scutellaria 1 sp., Serratula 1 sp., Silene 1 sp., Stachys 2 spp., Taraxacum 2 spp., Teucrium 1 sp., Thymus 2 spp., Tragopogon 1 sp., Trifolium 3 spp., Veronica 2 spp., Vicia 1 sp., Xeranthemum 1 sp., Ziziphora 1 sp.
The authors (including the data of Rasmont & Flagothier, 1996) observed B. handlirschianus on the following flowers: Nepeta fissa C.A. Meyer (87 specimens, including 3 $$), Stachys cretica L. (20), Trifolium repens L. (15), Stachys balansae Boiss. & Kotschy (14 of which 1 $), Astragalus spp. (12), Jurinella moschus (Habl.) Dobrv. (9), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (6), Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (5, including 2 $$), Anchusa sp. (4), Hedysarum hedysaroides (L.) Schinz & Thell. (3), Symphytum asperum Lepechin (3), Thymus cf. nigricus Klokov & Des. Shost. (2), Carduus sp. (1 $), Compositae indet. (1), Onobrychis sp. (1), Prunella sp. (1), Thymus sp. (1), Trifolium pratense L. (1), Vicia villosa Roth (1).
Favourite flowers are clearly Labiatae, Leguminosae and Carduae.


La couleur du pelage permet de distinguer aisément les femelles d'handlirschianus de celles de shaposhnikovi. Pour le moment, on ne sait pas encore séparer les mâles de ces deux espèces: ils ont une robe identique, avec des bandes crême, et les mêmes génitalia.
On connaît peu de choses sur cette espèces strictement alpine, donnée par Reinig (1971) comme une espèce de milieux ouverts. Elle vit dans les steppes alpines d'Anatolie, de Transcaucasie, du Caucase et du N. Iran. Özbek (1983, 1997) l'a trouvé à des latitudes de 2300-2900 m. Rasmont & Flagothier (1996) citent 1790-3000m avec 80 % de leurs observations entre 2000 et 2855 m.
B. handlirschianus est une des espèces caractéristiques de l'étage alpin steppique de l'Est anatolien avec (par ordre décroissant d'abondance): alagesianus, melanurus, pomorum canus, erzurumensis, cryptarum armeniacus, mesomelas alboluteus, portschinskyi, shaposhnikovi, oezbeki and velox (Rasmont & Flagothier, 1996).
Dans l'est de l'Anatolie, on trouve généralement handlirschianus dans les mêmes stations que l'espèce la plus proche shaposhnikovi. Ce n'est pas le cas dans les montagnes de l'Anatolie centrale (Ilgaz daglari, Erciyes dagi, Büyük Toros daglari) où on ne trouve pas shaposhnikovi.
Sans quantifier ses observations, Özbek (1983, 1990b, 1997) cite les très nombreuses fleurs butinées suivantes: Acantholimon 1 sp., Achillea 1 sp., Anchusa 2 spp., Astragalus 5 spp., Campanula 2 spp., Carduus spp., Cerinthe 1 sp., Centaurea 4 spp., Cephalaria 1 sp., Cicer 1 sp., Cichorium intybus, Cirsium 2 spp., Coronilla 2 spp., Cotoneaster 1 sp., Dianthus 1 sp., Epilobium angustifolium, Erigeron 2 spp., Eryngium 1 sp., Gentiana 2 spp., Geum 1 sp., Hedysarum 1 sp., Hypericum 1 sp., Jurinella moschus (Habl.) Dobrv., Lamium 3 spp., Lathyrus sp., Lotus 1 sp., Medicago 3 spp., Minuartia 2 sp., Myosotis 1 sp., Onobrychis 1 sp., Pedicularis 1 sp., Potentilla 3 spp., Rhinanthus 1 sp., Salvia 2 sp., Scabiosa 1 sp., Scutellaria 1 sp., Serratula 1 sp., Silene 1 sp., Stachys 2 spp., Taraxacum 2 spp., Teucrium 1 sp., Thymus 2 spp., Tragopogon 1 sp., Trifolium 3 spp., Veronica 2 spp., Vicia 1 sp., Xeranthemum 1 sp., Ziziphora 1 sp.
En incluant les données de Rasmont & Flagothier (1996) nous avons observé B. handlirschianus sur les fleurs suivantes: Nepeta fissa C.A. Meyer (87 spécimens, dont 3 mâles), Stachys cretica L. (20), Trifolium repens L. (15), Stachys balansae Boiss. & Kotschy (14 dont 1 mâle), Astragalus spp. (12), Jurinella moschus (Habl.) Dobrv. (9), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (6), Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (5, dont 2 mâles), Anchusa sp. (4), Hedysarum hedysaroides (L.) Schinz & Thell. (3), Symphytum asperum Lepechin (3), Thymus cf. nigricus Klokov & Des. Shost. (2), Carduus sp. (1 mâle), Compositae indet. (1), Onobrychis sp. (1), Prunella sp. (1), Thymus sp. (1), Trifolium pratense L. (1), Vicia villosa Roth (1).
Les fleurs favorites sont clairement des Labiatae, des Leguminosae et des Cardueae.


Tüy rengi genellikle handlirschianus dişilerinin shaposhnikovi'den ayrılmasını sağlamaktadır. Ancak bugüne kadar handlirschianus ve shaposhnikovi erkeklerini ayırt etmeyi kimse başaramamıştır. Bunlarda bantlanma ve genital organ yapısı özdeştir.
Reinig (1971) tarafından açık alan türü olarak betimlenen bu tipik alpin tür hakkında oldukça az bilgi bulunmaktadır. Anadolu, Transkafkasya, Kafkasya ve Kuzey İran'ın alpin steplerinde yaşamaktadır. Özbek (1983, 1997) bu türü 2300-2900 metrede, Rasmont & Flagothier (1996) gözlemlerinin %80'ini 2000 ve 2855 metrede en azı da 1790 en fazlası da 3000 metrede olmak üzere yapmışlardır.
B. handlirschianus Doğu Anadolu'nun karakteristik türlerinden bir tanesidir ve alagesianus, melanurus, pomorum canus, erzurumensis, cryptarum armeniacus, mesomelas alboluteus, portschinskyi, shaposhnikovi, oezbeki ve velox türleri gibi yoğunlukları azalmaktadır (Rasmont & Flagothier 1996).
Doğu Anadolu'da kendisine en yakın tür olan shaposhnikovi ile aynı yerlerde bulunsalar da bu ikincisi Orta Anadolu'da (Ilgaz Dağları, Erciyes Dağı ve Büyük Toros Dağları) rastlanmamıştır.
Gözlemleri iyi ifade edilmemiş olsa da Özbek (1983, 1990b, 1997) şu taksayı vermektedir: Acantholimon 1 tür, Achillea 1 sp., Anchusa 2 spp., Astragalus 5 spp., Campanula 2 spp., Carduus spp., Cerinthe 1 sp., Centaurea 4 spp., Cephalaria 1 sp., Cicer 1 sp., Cichorium intybus, Cirsium 2 spp., Coronilla 2 spp., Cotoneaster 1 sp., Dianthus 1 sp., Epilobium angustifolium, Erigeron 2 spp., Eryngium 1 sp., Gentiana 2 spp., Geum 1 sp., Hedysarum 1 sp., Hypericum 1 sp., Jurinella moschus (Habl.) Dobrv., Lamium 3 spp., Lathyrus sp., Lotus 1 sp., Medicago 3 spp., Minuartia 2 sp., Myosotis 1 sp., Onobrychis 1 sp., Pedicularis 1 sp., Potentilla 3 spp., Rhinanthus 1 sp., Salvia 2 sp., Scabiosa 1 sp., Scutellaria 1 sp., Serratula 1 sp., Silene 1 sp., Stachys 2 spp., Taraxacum 2 spp., Teucrium 1 sp., Thymus 2 spp., Tragopogon 1 sp., Trifolium 3 spp., Veronica 2 spp., Vicia 1 sp., Xeranthemum 1 sp., Ziziphora 1 sp.
Yazarlar (Rasmont & Flagothier 1996 datası da dahil olmak üzere) B. handlirschianus'u şu bitkilerde gözlemlemişlerdir: Nepeta fissa C.A. Meyer (87 örnek, 3 $$ da dahil), Stachys cretica L. (20), Trifolium repens L. (15), Stachys balansae Boiss. & Kotschy (1'i $ olmak üzere 14), Astragalus spp. (12), Jurinella moschus (Habl.) Dobrv. (9), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (6), Cephalaria cf. procera Fisch. & Lall. (2 $$ olmak üzere 5), Anchusa sp. (4), Hedysarum hedysaroides (L.) Schinz & Thell. (3), Symphytum asperum Lepechin (3), Thymus cf. nigricus Klokov & Des. Shost. (2), Carduus sp. (1 $), Compositae indet. (1), Onobrychis sp. (1), Prunella sp. (1), Thymus sp. (1), Trifolium pratense L. (1), Vicia villosa Roth (1).
Tercih ettiği çiçeklerin Labiatae, Leguminosae ve Cardueae olduğu açıktır.

The coat colours of female Bombus shaposhnikovi are found in only one sympatric species: Bombus (Melanobombus) alagesianus. Both species are often found together, alagesianus being more common. B. shaposhnikovi is easily recognised at the areolate and very mat surface of its corbicula.
Male Bombus shaposhnikovi have the same coat as handlirschianus and are impossible to distinguish from them (see handlirschianus).
We know even less on shaposhnikovi than on the more common handlirschianus. Its geographical range is more restricted : in the west, it does not extend to the mountains of central Anatolia. Özbek (1997) states laconically that shaposhnikovi is less common than handlirschianus.
Özbek (1997) gives no indication on the altitudinal range of this species. According to Rasmont & Flagothier (1996), this range is 2000 to 3000 m; they found 80% of their specimens between 2000 and 2650 m.
Reinig (1971) describes this species, as handlirschianus, as an open field one. Both are characteristic of the alpine stage of E. Anatolia. That it is less common than handlirschianus is illustrated by the fact that for 298 specimens of this species, Rasmont & Flagothier (1996) found only 84 shaposhnikovi.
Özbek (1983, 1990b, 1997) tells nothing about the flower choices of this species. Including the data of Rasmont & Flagothier 1996, we observed shaposhnikovi on the next flowers : Anchusa sp. (1 $), Campanula cf. tridentata Schreber (1 specimen), Carduus sp. (1), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (4 of which 1 $), Nepeta fissa C.A. Meyer (6 of which 1 $), Onobrychis sp. (1), Stachys balansae Boiss. & Kotschy (3 including 1 $), Thymus sp. (1), Trifolium repens L. (8).


La couleur du pelage de Bombus shaposhnikovi n'existe que chez une seule autre espèce sympatrique, Bombus (Melanobombus) alagesianus. Les deux espèces se trouvent souvent ensemble, alagesianus étant le plus commun. B. shaposhnikovi est facilement reconnaissable par la surface aréolée et très matte de ses corbeilles.
Les mâles de Bombus shaposhnikovi ont la même couleur que ceux d'handlirschianus et sont impossible à distinguer (voir commentaire sur handlirschianus).
On n'en sait encore moins sur shaposhnikovi que sur le plus commun handlirschianus. Sa distribution géographique est encore plus restreinte: vers l'ouest, elle ne s'étend pas aux montagnes du centre de l'Anatolie.
Özbek (1997) établis laconiquement que shaposhnikovi est moins commun qu' handlirschianus et il ne donne aucune indication sur les altitudes fréquentées. Selon Rasmont & Flagothier (1996), les altitudes fréquentées vont de 2000 à 3000 m; avec 80% des spécimens de 2000 à 2650 m.
Reinig (1971) décrit cette espèce comme une espèce de terrains ouverts, tout comme handlirschianus. Toutes deux sont caractéristiques des étages alpins de l'Est anatolien. Le fait que shaposhnikovi est moins abondant qu'handlirschianus est bien illustré par le fait que pour 298 spécimens du premier, Rasmont & Flagothier (1996) n'ont trouvé que 84 shaposhnikovi.
Özbek (1983, 1990b, 1997) ne dit rien des choix floraux de cette espèce. En incluant les données de Rasmont & Flagothier (1996), nous avons observé shaposhnikovi sur les fleurs suivantes : Anchusa sp. (1 $), Campanula cf. tridentata Schreber (1 specimen), Carduus sp. (1), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (4 of which 1 $), Nepeta fissa C.A. Meyer (6 of which 1 $), Onobrychis sp. (1), Stachys balansae Boiss. & Kotschy (3 including 1 $), Thymus sp. (1), Trifolium repens L. (8).


Bombus shaposhnikovi dişilerinin tüy rengi yalnızca tek bir simpatrik türde bulunmaktadır: Bombus (Melanobombus) alagesianus. Her iki tür de alagesianus daha sık olmak üzere aynı alanlarda bulunmaktadırlar. B. shaposhnikovi areolat yapısı ve corbiculanın mat yüzeyi ile kolayca ayrılabilmektedir.
Bombus shaposhnikovi erkekleri handlirschianus ile aynı tür rengine sahiptirler ve bunları birbirinden ayırmak mümkün değildir (bakınız handlirschianus).
Daha az bulunan shaposhnikovi hakkında daha sık rastlanan handlirschianus'a göre oldukça az bilgi sahibiyiz. Bu türün coğrafik yayılımı da oldukça sınırlıdır: Batıda Orta Anadolu Dağları'na kadar ulaşmamaktadır. Özbek (1997) shaposhnikovi'nin handlirschianus'a göre daha az rastlandığını özlü bir biçimde belirtmektedir.
Özbek (1997) bu türün yaşadığı yükseklik aralığı ile ilgili herhangi bir bilgi vermemektedir. Rasmont & Flagothier (1996)'ya göre bu aralık 2000 ila 3000 metredir ve örneklerin %80'i 2000 ila 2650 metre arasında bulunmuştur.
Reinig (1971) bu türü handlirschianus olarak vermiş ve bir açık alan türü olduğunu ifade etmiştir. Her iki tür de Doğu Anadolu için karakteristiktir. Handlirschianus'a göre daha az olduğunu ifade etmesi bakımından bu türden bulunan 298 örneğe karşılık Rasmont & Flagothier (1996) yalnızca 84 shaposhnikovi bulmuşlardır.
Özbek (1983, 1990b, 1997) bu türün çiçek tercihi hakkında hiç bir bilgi vermemektedir. Rasmont & Flagothier (1996) verisi ile birlikte biz shaposhnikovi'yi şu çiçeklerde gözlemledik: Anchusa sp. (1 $), Campanula cf. tridentata Schreber (1 örnek), Carduus sp. (1), Cirsium cf. obvallatum (Bieb.) Bieb. (1'i 1$ olmak üzere 4), Nepeta fissa C.A. Meyer (1'i 1 $ olmak üzere 6), Onobrychis sp. (1), Stachys balansae Boiss. & Kotschy (1'i 1 $ olmak üzere 3), Thymus sp. (1), Trifolium repens L. (8).

Inquilinous species. Main host in Europe: Bombus hortorum (L.) (Löken, 1984). In Turkey, the distribution of barbutellus does not overlap fully with those of hortorum. It makes unlikely that this species could be the main host. Altitude (from Rasmont & Flagothier 1996): 600-2200 m (10 specimens). Main foraging plants are (original data): Trifolium repens (21 observations), Trifolium pratense (10), Symphytum asperum (10), Rubus idaeus (3), Echium italicum (2), Rhododendron ungernii (2), Stachys germanica (2), and 7 other plants with isolated observations.


Espèce inquiline. Hôte principal en Europe : Bombus hortorum (L.) (Löken, 1984). En Turquie, la distribution de barbutellus ne coïncide que faiblement avec celle d'hortorum, de telle sorte que cette espèce ne semble pas un hôte usuel. Altitude fréquentée (d'après Rasmont & Flagothier 1996): 600-2200 m (10 spécimens). Plantes butinées principales (données originales): Trifolium repens (21 observations), Trifolium pratense (10), Symphytum asperum (10), Rubus idaeus (3), Echium italicum (2), Rhododendron ungernii (2), Stachys germanica (2), et 7 autres plantes avec des observations isolées.


Yuva paraziti bir türdür. Avrupa'daki konakçısı Bombus hortorum (L.) (Löken, 1984)'dur. Türkiye'de barbutellus'un dağılımı ile hortorum'unki tam olarak üst üste binmemektedir. Bu durumda bu türün kesin konağının belirli olmadığını söyleyebiliriz. Yükseklik aralığı (Rasmont & Flagothier 1996'ya göre) 600-2200 metredir (10 örnek). Ziyaret edilen bitkiler (orijinal data): Trifolium repens (21 gözlem), Trifolium pratense (10), Symphytum asperum (10), Rubus idaeus (3), Echium italicum (2), Rhododendron ungernii (2), Stachys germanica (2) ve 7 kesin olmayan başka bitki.

Inquilinous species. Host in Europe: Bombus lucorum (L.) (Löken, 1984). It could be also the case in Turkey where this species is the most abundant cuckoo-bumblebee. Altitudes (after Rasmont & Flagothier, 1996): 900-2570m (219 specimens), with 80% between 1400 and 1700m. Main foraging plants are (original data): Vaccinium myrtillus (49 observations), Cardueae indet. (42), Epilobium angustifolium (5), Lamium sp. (4), Trifolium repens (4), Cirsium obvallatum (2), Rubus idaeus (2), Stachys balansae (2), and 4 other plants with isolated observations.


Espèce inquiline. Hôte en Europe : Bombus lucorum (L.) (Löken, 1984). Cela pourrait aussi être le cas en Turquie, où cette espèce est la plus abondante parmi les psithyres. Altitudes fréquentées (d'après Rasmont & Flagothier, 1996): 900-2570m (219 spécimens), avec 80% des spécimens entre 1400 et 1700m. Plantes butinées principales (données originales): Vaccinium myrtillus (49 observations), Cardueae indet. (42), Epilobium angustifolium (5), Lamium sp. (4), Trifolium repens (4), Cirsium obvallatum (2), Rubus idaeus (2), Stachys balansae (2), et 4 autres plantes avec des observations isolées.


Yuva parazitidir. Avrupa'daki konakçısı Bombus lucorum (L.) (Löken, 1984)'dur. Bu durum Türkiye'de en yaygın bulunan yuva paraziti bombus arısı için de doğru görünmektedir. Yükseklikler (Rasmont & Flagothier 1996'ya göre): 900-2570 metre (219 örnek), gözlemlerin %80'i 1400 ila 1700 metre arasında olacak şekilde. Ziyaret ettiği temel bitkiler ise (orijinal veri): Vaccinium myrtillus (49 gözlem), Cardueae indet. (42), Epilobium angustifolium (5), Lamium sp. (4), Trifolium repens (4), Cirsium obvallatum (2), Rubus idaeus (2), Stachys balansae (2) ve 4 başka belli olmayan bitki.

Inquilinous species. Main host in Europe: Bombus pascuorum (Scopoli) (Löken, 1984). It could be also the case in Turkey but other species could also be probable host, humilis being the most likely. Altitude (from Rasmont & Flagothier 1996): 775-1550m (24 specimens), with 80% in 1200-1550m. Foraging plants are (Rasmont & Flagothier 1996 and original additions): Boraginaceae indet. (2 observations), Anchusa sp. (1), Cardueae indet. (1), Salvia verticillata (1).


Espèce inquiline. Hôte principal en Europe : Bombus pascuorum (Scopoli) (Löken, 1984). Cela pourrait aussi être le cas en Turquie mais d'autres espèces pourraient probablement aussi être hôtes, humilis étant le plus probable. Altitude (d'après Rasmont & Flagothier 1996): 775-1550 m (24 spécimens), avec 80% dans 1200-1550m. Plantes butinées (Rasmont & Flagothier 1996 et additions originales): Boraginaceae indet. (2 observations), Anchusa sp. (1), Cardueae indet. (1), Salvia verticillata (1).


Yuva parazitidir. Avrupa'daki konakçısı Bombus pascuorum (Scopoli) (Löken, 1984)'dur. Türkiye'de de durum böyle olabilir ancak humilis gibi başka bir türün de olma olasılığını göz ardı etmemek gerekir. Yükseklik (Rasmont & Flagothier 1996'ya göre) 775-1550 metre (24 örnek) örneklerin %80'i 1200-1550 metre arasında olacak şekilde ziyaret ettiği bitkiler ise (Rasmont & Flagothier 1996 ve orijinal eklemelerle): Boraginaceae indet. (2 gözlem), Anchusa sp. (1), Cardueae indet. (1), Salvia verticillata (1).

Inquilinous species. Main hosts in Europe: Bombus ruderatus (Fabricius) (that does not exist in Turkey) and Bombus argillaceus (Scopoli) (Rasmont, 1988). B. maxillosus is the second most abundant cuckoo-bumblebee in Turkey. Its distribution overlap quite good with those of its potential Turkish host, B. argillaceus. Altitude (from Rasmont & Flagothier, 1996): 900-2875m (48 specimens), with 80% between 900 and 1950m. Foraging plants are (original data): Nepeta racemosa (5 observations), Anchusa leptophylla (3), Acantholimon glumaceum (1), Astragalus aureus (1), Centaurea glastifolia (1), Echium angustifolium (1), Galega officinalis (1), Jurinella moschus (1), Vaccinium myrtillus (1), Vicia cracca (1).


Espèce inquiline. Hôtes principaux en Europe : Bombus ruderatus (Fabricius) (n'existe pas en Turquie) et Bombus argillaceus (Scopoli) (Rasmont, 1988). B. maxillosus est le deuxième psithyre le plus fréquent en Turquie. Sa distribution est compatible avec celle de son hôte potentiel, B. argillaceus. Altitude (d'après Rasmont & Flagothier, 1996): 900-2875m (48 spécimens), avec 80% entre 900 et 1950m. Plantes butinées (données originales): Nepeta racemosa (5 observations), Anchusa leptophylla (3), Acantholimon glumaceum (1), Astragalus aureus (1), Centaurea glastifolia (1), Echium angustifolium (1), Galega officinalis (1), Jurinella moschus (1), Vaccinium myrtillus (1), Vicia cracca (1).


Yuva parazitidir. Avrupa'daki konakçıları Bombus ruderatus (Fabricius) (Türkiye'de bulunmamaktadır) ve Bombus argillaceus (Scopoli) (Rasmont, 1988)'dır. B. maxillosus Türkiye'de en yaygın rastlanan ikinci yuva paraziti türdür. Yayılışı Türkiyeli konağı olan B. argillaceus ile uyuşmaktadır. Yükseklik (Rasmont & Flagothier 1996'ya göre): 900-2875 metre (48 örnek) %80'i 900 ve 1950 metre arasında olacak şekilde. Ziyaret ettiği bitkiler (orijinal veri): Nepeta racemosa (5 gözlem), Anchusa leptophylla (3), Acantholimon glumaceum (1), Astragalus aureus (1), Centaurea glastifolia (1), Echium angustifolium (1), Galega officinalis (1), Jurinella moschus (1), Vaccinium myrtillus (1), Vicia cracca (1).

Inquilinous species. Main host in Europe: Bombus soroeensis (Fabricius) (Löken, 1984). In Turkey, it should be noticed that this cuckoo-bumblebee only occurs where the nominal subspecies B. soroeensis soroeensis is present. On the contrary, in the west of Turkey, where only B. soroeensis proteus exists, B. quadricolor is absent. It is a rare cuckoo-bumblebee in Turkey. Altitude (from Rasmont & Flagothier, 1996): 1850-2750 m (10 specimens). Foraging plants are (original data): Astragalus aureus (1 observation), Symphytum asperum (1).


Espèce inquiline. Hôte principal en Europe: Bombus soroeensis (Fabricius) (Löken, 1984). En Turquie, on remarque que ce psithyre ne se trouve que dans la zone où la forme nominale de B. soroeensis se trouve, alors que dans l'ouest, où seul B. soroeensis proteus existe, B. quadricolor est absent. C'est un psithyre rare en Turquie. Altitude (d'après Rasmont & Flagothier, 1996): 1850-2750 m (10 spécimens). Plantes butinées (données originales): Astragalus aureus (1 observation), Symphytum asperum (1).


Yuva parazitidir. Avrupa'daki konakçısı Bombus soroeensis (Fabricius) (Löken, 1984)'dir. Türkiye'de bu yuva paraziti türün yalnızca nominal alttür B. soroeensis soroeensis bulunduğu yerlerde yayılış gösterdiğini belirtmek gerekir. İlginç şekilde Türkiye'nin batısında yalnızca B. soroeensis proteus'un görüldüğü yerlerde B. quadricolor'a rastlanmamaktadır. Türkiye'de oldukça nadir bir türdür. Yükseklik (Rasmont & Flagothier 1996'ya göre): 1850-2750 metredir (10 örnek). Ziyaret ettiği bitkiler (orijinal veri): Astragalus aureus (1 gözlem), Symphytum asperum (1).

Inquilinous species. Main host in Europe: Bombus lapidarius (L.) (Löken, 1984). We do not have any indication about the hosts in Turkey. The ones from western Turkey could indeed depend on B. lapidarius as host. However, the populations from E. Anatolia occur in places where lapidarius is absent. There, the most probable hosts could be alagesianus, erzurumensis, incertus or sichelii. Altitudes 1400-3200 m (16 spécimens) (Rasmont & Flagothier, 1996). Foraging plants are (original data): Cirsium obvallatum (1 observation), Stachys byzantina (1), Vicia cracca (1).


Espèce inquiline. Hôte principal en Europe : Bombus lapidarius (L.) (Löken, 1984). Nous n'avons pas d'indication sur les hôtes en Turquie. Les populations de l'ouest de la Turquie peuvent effectivement dépendre de B. lapidarius comme hôte, mais les populations de l'est de l'Anatolie se trouvent dans des endroits dont lapidarius est absent. Les hôtes les plus probables pourraient être alors alagesianus, erzurumensis, incertus ou sichelii. Altitudes fréquentées 1400-3200 m (16 spécimens) (Rasmont & Flagothier, 1996). Plantes butinées (données originales): Cirsium obvallatum (1 observation), Stachys byzantina (1), Vicia cracca (1).


Yuva parazitidir. Avrupa'daki konakçısı Bombus lapidarius (L.) (Löken, 1984)'dir. Türkiye'deki konakçıları ile ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Türkiye'nin batısında bulunanlarının konakçı olarak B. lapidarius'u kullanıyor olabilirler. Ancak Doğu Anadolu'da bulunan populasyonlar B. lapidarius'un yayılış göstermediği alanlarda da bulunmaktadır. Bu alanlardaki muhtemel konakçıları alagesianus, erzurumensis, incertus ya da sichelii olabilir. 1400 ile 3200 m yükseklikte bulunabilirler (16 örnek) (Rasmont & Flagothier, 1996). Ziyaret ettiği bitkiler (orijinal veri): Cirsium obvallatum (1 gözlem), Stachys byzantina (1), Vicia cracca (1).

Inquilinous species. Main host in Europe: Bombus pratorum (L.) (Löken, 1984). The distribution of B. sylvestris overlaps the one of B. pratorum, allowing the same host association. It is the rarest cuckoo-bumblebee in Turkey. Altitude (from Rasmont & Flagothier, 1996): 1240-1740m (5 specimens). Foraging plant (original data): Symphytum asperum (1 observation).


Espèce inquiline. Hôte principal en Europe : Bombus pratorum (L.) (Löken, 1984). La distribution de B. sylvestris épouse celle de B. pratorum, ce qui permet de proposer la même association. C'est le plus rare des psithyres de Turquie. Altitude (d'après Rasmont & Flagothier, 1996): 1240-1740 m (5 spécimens). Plante butinée (donnée originale): Symphytum asperum (1 observation).


Yuva parazitidir. Avrupa'daki temel konakçısı Bombus pratorum (L.) (Löken, 1984)'dur. B. sylvestris'in dağılımı ile B. pratorum'un dağılımı da uyum göstermektedir. Türkiye'deki en nadir rastlanan yuva paraziti türüdür. Yükseklik (Rasmont & Flagothier'e göre) 1240 ile 1740 m arasındadır (5 örnek). Ziyaret ettiği bitki (orijinal veri): Symphytum asperum (1 gözlem).

Inquilinous species. Host in Europe: Bombus terrestris (L.) (Löken, 1984). It could be also the case in Turkey. As in Europe, B. vestalis occur here in the upper range of the Bombus terrestris altitudes. Rasmont & Flagothier (1996) give altitudes of 900-1375 m (8 specimens). ). Foraging plants (original data): Salvia sp. (5 observations), Boraginaceae indet. (1), Echium italicum (1), Stachys germanica (1).


Espèce inquiline. Hôte en Europe : Bombus terrestris (L.) (Löken, 1984). Cela pourrait aussi être le cas en Turquie. On peut remarquer que, comme en Europe, B. vestalis se trouve dans la tranche supérieure des altitudes fréquentées par terrestris. Rasmont & Flagothier (1996) citent comme altitude: 900-1375 m (8 spécimens). Plantes butinées (données originales): Salvia sp. (5 observations), Boraginaceae indet. (1), Echium italicum (1), Stachys germanica (1).


Yuva parazitidir. Avrupa'daki konakçısı Bombus terrestris (L.) (Löken, 1984)'tir. Muhtemelen Türkiye'de de bu tür olabilir. Avrupa'da olduğu gibi Türkiye'de de bu türün yayılışı Bombus terrestris'in dikey yayılımı ile uyuşmaktadır. Rasmont & Flagothier (1996) bu türün yükseklik yayılışını 900 ile 1375 m (8 örnek) olarak vermektedir. Ziyaret ettiği bitkiler (orijinal veri): Salvia sp. (5 gözlem), Boraginaceae indet. (1), Echium italicum (1), Stachys germanica (1).

The coat of the nominal subspecies is similar to that of many Anatolian and Caucasian taxa. However, Bombus brodmannicus is the only species in the Pyrobombus subgenus to have this colours pattern. Therefore, once the subgenus is determined (with a magnifying glass), the species is easily recognised.
Bombus brodmannicus is rather poorly known. This is mainly due to its quite singular distribution : two areas separated by more than 2500 km ! The nominal subspecies lives in the western Caucasus, Armenia and NE. Anatolia while the subspecies B. brodmannicus delmasi (Tkalcu) is found in the south of the French Alps and in a few nearby Italian locations. Besides, its altitudinal range is restricted and even where it is present, is stays uncommon. Furthermore, it is the smallest of West-Palaearctic bumblebees.
In Turkey, B. brodmannicus is found from 1750 to 2880 m, with 80 % of the observations between 1930 and 2570 m (original data). Özbek (1998) mentions altitudes from1700 m up to 2900 m.
In Anatolia, B. brodmannicus is found in the subalpine stage. Although Reinig (1971) regards it as a wood-edge species, it is mostly found in open steppic milieus (Rasmont & Flagothier, 1996).
In Anatolia, B. brodmannicus brodmannicus belongs to the group of mountain-steppes bumblebees: B. incertus, B. armeniacus, B. sylvarum daghestanicus, B. persicus, B. lucorum, B. soroeensis, B. niveatus, B. ruderarius simulatilis, B. mesomelas and B. mlokosievitzi (Rasmont & Flagothier, 1996).
In Anatolia, Özbek (1997) reported 36 visited flower species. We observed B. brodmannicus on: Salvia verticillata (14 observations), Campanula rapunculoides (8), Onobrychis viciifolia (8), Stachys balansae (8), Cephalaria procera (6), Asyneuma filipes (5), Symphytum asperum (4), Cephalaria sparsipilosa (3), Carduus sp. (2), Nepeta racemosa (2), Onobrychis stenostachya (2), Stachys germanica (2), Carduus acanthoides (1), Carduus thoermeri (1), Salvia virgata (1), Vicia alpestris (1). In the region where they found B. brodmannicus to be so common, it seems to feed on all the available flowers.


Le pelage de la sous-espèce nominale est identique à celui de beaucoup d'autres en Anatolie et au Caucase. Toutefois, Bombus brodmannicus est la seule espèce du sous-genre Pyrobombus à présenter cette robe. Et donc, une fois que le sous-genre est identifié (avec une loupe), il est facile de déterminer l'espèce.
Bombus brodmannicus est assez mal connu. Cela est dû principalement à sa curieuse distribution : deux aires disjointes séparées par plus de 2500 km! La ssp. nominale vit au Caucase occidental, en Arménie et au NE de l'Anatolie. La ssp. delmasi se trouve dans le sud des Alpes françaises et italiennes. De plus, ses altitudes fréquentées sont assez étroites et, même là où l'espèce est présente, elle reste peu commune. Enfin, c'est la plus petite espèce de tous les bourdons paléarctiques.
En Turquie, B. brodmannicus se trouve de 1750 à 2880 m, avec 80 % des observations entre 1930 et 2570 m (données originales). Özbek (1998) cite des altitudes de 1700 m à 2900 m.
En Anatolie, B. brodmannicus se trouve à l'étage subalpin. Bien que Reinig (1971) le considère comme une espèce de lisière, il se trouve surtout dans les milieux ouverts steppiques (Rasmont & Flagothier, 1996).
En Anatolie, B. brodmannicus brodmannicus appartient au groupe des espèces de steppes montagnardes : B. incertus, B. armeniacus, B. sylvarum daghestanicus, B. persicus, B. lucorum, B. soroeensis, B. niveatus, B. ruderarius simulatilis, B. mesomelas et B. mlokosievitzi (Rasmont & Flagothier, 1996).
En Anatolie, Özbek (1997) rapporte 36 fleurs visitées. Nous avons observé B. brodmannicus sur : Salvia verticillata (14 observations), Campanula rapunculoides (8), Onobrychis viciifolia (8), Stachys balansae (8), Cephalaria procera (6), Asyneuma filipes (5), Symphytum asperum (4), Cephalaria sparsipilosa (3), Carduus sp. (2), Nepeta racemosa (2), Onobrychis stenostachya (2), Stachys germanica (2), Carduus acanthoides (1), Carduus thoermeri (1), Salvia virgata (1), Vicia alpestris (1). Là où il se trouve en grand nombre, B. brodmannicus semble se nourrir sur toutes les fleurs disponibles.


Nominal alttürün tüy rengi pek çok Anadolu ve Kafkas taksası ile benzeşmektedir. Ancak Bombus bradmannicus Pyrobombus altcinsinde bu tüy renklenmesine sahip tek türdür. O nedenle öncelikle altcins teşhis edildiğinde (küçük bir büyüteç ile) türün teşhisi daha kolay olacaktır.
Bombus brodmannicus hakkında oldukça az bilgi bulunmaktadır. Bu durum türün dağılımının aralarında yaklaşık 2500 km mesafe bulunan iki görece dar alanda bulunmasından kaynaklanmaktadır. Nominal alttür batı Kafkasya, Ermenistan ve Doğu Anadolu'da bulunurken B. brodmannicus delmasi (Tkalcu) alttürü Fransız Alp'lerinin güneyinde ve İtalya'da yakındaki bazı alanlarda tespit edilmiştir. Bunun dışında bulunduğu alanda tercih ettiği yükselti aralığı dardır. Ayrıca Batı Palaearktik'teki en küçük bombus arısı türüdür.
Türkiye'de B. brodmannicus gözlemlerin yaklaşık %80'i 1930 ile 2570 m arasında olacak şekilde 1750 ile 2880 m yüksekliklerde bulunmuştur (orijinal veri). Özbek (1998) 1700 ile 2900 m aralıklarını vermektedir.
Anadolu'da B. brodmannicus subalpinde bulunmaktadır. Her ne kadar Reinig (1971) bu türü orman-kenarı olarak verse de genellikle açık steplerde görülmektedir (Rasmont & Flagothier, 1996).
Anadolu'da B. brodmannicus brodmannicus; B. incertus, B. armeniacus, B. sylvarum daghestanicus, B. persicus, B. lucorum, B. soroeensis, B. niveatus, B. ruderarius simulatilis, B. mesomelas ve B. mlokosievitzi ile beraber orman-step bombus arıları grubunda incelenebilir (Rasmont & Flagothier, 1996).
Anadolu'da Özbek (1997) bu arının ziyaret ettiği 36 bitki türünü vermiştir. Biz B. brodmannicus'u Salvia verticillata (14 gözlem), Campanula rapunculoides (8), Onobrychis viciifolia (8), Stachys balansae (8), Cephalaria procera (6), Asyneuma filipes (5), Symphytum asperum (4), Cephalaria sparsipilosa (3), Carduus sp. (2), Nepeta racemosa (2), Onobrychis stenostachya (2), Stachys germanica (2), Carduus acanthoides (1), Carduus thoermeri (1), Salvia virgata (1), Vicia alpestris (1) üzerinde gözlemledik. B. brodmannicus'un sık rastlandığı alanlarda bunların etrafta gözlemlenebilen tüm bitkileri ziyaret ettikleri söylenebilir.

The coat colour of B. haematurus makes it easy to identify. In Turkey, it is mainly distributed in the low altitude wet forests along the Black Sea coast. The phenology of this species is still poorly known but it is a spring species and it seems specially early. We have numerous specimens from March 2 (near Akçakoca).
B. haematurus is rather a low-altitude species. For Turkey, Rasmont & Flagothier (1996) report altitudes of 380 to 1700 m with 80 % of the observations between 780 and 1700 m, but we have now numerous specimens collected since the sea-level. In N. Iran, Bakker (1996) reports observations from sea-level to 2150 m, a great majority of which under 300 m.
Reinig (1972) defines B. haematurus as a forest species. Indeed, it is bound to broad-leave, rainy forests. Bombus haematurus is mainly associated with low-altitude species: B. terrestris, B. argillaceus, B. pascuorum, B. pratorum.
In Turkey, we observed B. haematurus on Lamium purpureum (10 observations), Rubus idaeus L. (2), Stachys germanica L. (2), Lamium maculatum L. (1), Salvia verticillata L. (1), Vaccinium myrtillus L. (4), Vicia cracca L. (1). Özbek (1998) lists 42 species of visited flowers.


La coloration de B. haematurus rend cette espèce facile à identifier. En Turquie, elle est surtout distribuée en basse altitude dans la forêt humide le long des côtes de la mer Noire. La phénologie de cette espèce est encore mal connue mais elle est printanière et semble particulièrement précoce. Nous en avons de nombreux spécimens du 2 mars (près Akçakoca).
B. haematurus est plutôt une espèce de basse altitude. Pour la Turquie, Rasmont & Flagothier (1996) citent des altitudes de 380 à 1700 m avec 80 % des observations entre 780 et 1700 m, mais nous avons maintenant des collectes depuis le niveau de la mer. Au N. Iran, Bakker (1996) rapporte des observations depuis le niveau de la mer jusque 2150 m, avec une grande majorité en dessous de 300m.
Reinig (1972) définit B. haematurus comme une espèce de forêt. De fait, elle est liée aux forêts caduficoliées humides. Bombus haematurus est surtout associée avec les autres bourdons de basse altitude: B. terrestris, B. argillaceus, B. pascuorum, B. pratorum.
En Turquie, nous avons observé B. haematurus sur Lamium purpureum (10 observations), Rubus idaeus L. (2), Stachys germanica L. (2), Lamium maculatum L. (1), Salvia verticillata L. (1), Vaccinium myrtillus L. (4), Vicia cracca L. (1). Özbek (1998) donne une liste de 42 espèces de fleurs butinées.


B. haematurus'un tüy rengi sayesinde teşhisi oldukça kolaydır. Türkiye'de Karadeniz sahili boyunca yer alan nemli ormanlık alanlarda ve düşük irtifada bulunur. Bu türün yaşam şekli konusunda henüz çok fazla bilgimiz olmamakla beraber ilkbaharda özellikle çok erken dönemden itibaren aktif olduğunu söyleyebiliriz. Elimizde 2 Mart gibi erken tarihli örnekler bulunmaktadır (Akçakoca civarından)
B. haematurus nispeten düşük yükseltilerde bulunur. Türkiye'de Rasmont & Flagothier (1996) gözlemlerin %80'i 780 ile 1700 m olmak üzere 380 ile 1700 m arasındaki yükseltilerden kayıt vermekle beraber son dönemde deniz seviyesinden de örnek toplanmıştır. İran'ın kuzeyinde Bakker (1996) çoğunluğu 300 m'nin altında olmak üzere deniz seviyesinden 2150 m'ye kadar kayıt vermektedir.
Reinig (1972) B. haematurus'u orman türü olarak tanımlamaktadır. Gerçekten de geniş yapraklı yağmur alan ormanlarda karakteristik olduğu söylenebilir. Bombus haematurus genellikle B. terrestris, B. argillaceus, B. pascuorum, B. pratorum gibi düşük-irtifa türleri ile ilintilidir.
Türkiye'de biz B. haematurus'u Lamium purpureum (10 gözlem), Rubus idaeus L. (2), Stachys germanica L. (2), Lamium maculatum L. (1), Salvia verticillata L. (1), Vaccinium myrtillus L. (4), Vicia cracca L. (1) üzerinde gözlemledik. Özbek (1998) yaklaşık 42 çiçeği ziyaret ettiğini ifade etmektedir.

In Turkey, within the subgenus Pyrobombus, no other species has the same coat colours, making it quite easy to identify. Özbek (1998) regards the bright yellow skorikowi as a valid species that includes – dubiously – all the specimens from Anatolia. We did not found any valid character and we consider here skorikowi as a simple ssp. of B. pratorum.
While B. pratorum is very widespread on the whole European continent, in Anatolia and Iran, it is found only in the northern mountains (Bakker, 1996; Rasmont & Flagothier, 1996).
In Anatolia, Rasmont & Flagothier (1996) observed the nominal ssp. from 780 to 2000 m (80% observations between 780 and 1740 m) and the ssp. skorikowi Vogt from 320 to 2000 m (80% between 1240 and 2000 m), whereas Özbek (1998) mentions a range of 1000 to 2400 m.
The authors agree on B. pratorum being a forest species.
Bombus pratorum is a remarkably polytrophic species. It uses nearly all the available flowers where it lives.


En Turquie, dans le sous-genre Pyrobombus, aucune autre espèce ne présente une robe semblable, ce qui rend l'espèce facile à identifier. Özbek (1998) considère la forme jaune vif skorikowi comme une espèce valide qui inclurait tous les spécimens d'Anatolie. Nous n'avons trouvé aucun caractère valide dans ce sens et nous considérons ici skorikowi comme une simple ssp. de B. pratorum.
Alors que B. pratorum est très répandue dans tout le continent européen, en Anatolie et au N. Iran, on le trouve seulement dans les montagnes du nord (Bakker, 1996; Rasmont & Flagothier, 1996).
En Anatolie, Rasmont & Flagothier (1996) ont observé la ssp. nominale de 780 à 2000 m (80% observations entre 780 et 1740 m) et la ssp. skorikowi de 320 à 2000 m (80% entre 1240 et 2000 m), tandis qu'Özbek (1998) donne 1000 à 2400 m.
Tous les auteurs considèrent B. pratorum comme une espèce de forêts.
Bombus pratorum est une espèce remarquablement polytrophique. Elle utilise presque toutes les fleurs disponibles.


Türkiye'de Pyrobombus altcinsi içerisinde hiç bir türün tüy rengi yapısı bu şekilde olmadığı için teşhisinin kolay olduğu söylenebilir. Özbek (1998) Anadolu'dan toplanan tüm parlak sarı tüy rengine sahip örnekleri yanlış olarak skorikowii biçiminde ayrı bir tür şeklinde vermiştir. Bizce bu grupta belirgin karakterler bulunmamaktadır ve o nedenle skorikowii burada basitçe B. pratorum'un alttürü olarak verilmiştir.
B. pratorum tüm Avrupa kıtasında yaygın olarak bulunsa da Anadolu ve İran'da yalnızca kuzeydeki dağlarda görülmektedir (Bakker, 1996; Rasmont & Flagothier, 1996).
Anadolu'da Rasmont & Flagothier (1996) nominal alttürü 780 ile 2000 m'ler arasında (gözlemlerin %80'i 780 ile 1740 m arasında olacak şekilde) ve ssp. skorikowii Vogt'yi 320 ile 2000 m'ler arasında (gözlemlerin %80'i 1240 ile 2000 m arasında olacak şekilde), verirken Özbek (1998) yaklaşık 1000 ile 2400 m'lik bir aralıktan bahsetmektedir. Yazarların hemfikir olduğu nokta ise B. pratorum'un bir orman türü olmasıdır.
B. pratorum belirgin bir politrofik türdür. Yaşadığı alanda kullanabileceği çiçeklerin neredeyse tamamından faydalanır.

B. niveatus is a very characteristic species. The male show very large eyes and long antennae. Both sexes have a very long proboscis and a very short and regular coat. Two different subspecies are recognized: an oriental white-banded one (ssp. niveatus) and an occidental yellowish-banded one (ssp. vorticosus).
In Anatolia, the ssp. vorticosus is found in the altitudes of 900 to 3000 m, with 80 % of the observations between 900 and 2000 m, while the ssp. niveatus is found from 800 to 3000 m, with 80 % of the observations between 950 and 2180 m (Rasmont et al. 2005).
Reinig (1971) regards B. niveatus as an open-space species. Özbek (1998) insists on the ubiquitous character of the species, which is specially common around built-up areas. Bombus niveatus is common in all the steppe types.
In Anatolia, according to our own data, B. niveatus is usually associated with B. incertus, B. armeniacus and B. sylvarum daghestanicus.
In Anatolia, Özbek (1998) lists 121 flower species, with a preference for Leguminosae (33 species), Compositae (22 species) and Labiatae (22 species). In the same region, we observed 391 specimens of B. niveatus on 75 flower species. The preferred species were Carthamus lanatus L. (49 observations), Astragalus sp. (49), Astragalus cymbostegis Bunge (47), Anchusa officinalis L. (29), Symphytum officinalis L. (26), Alkanna spp. (22), Echium plantagineum L. (20), Anchusa leptophylla Roemer & Schultes (13) and Vicia cracca L. (10). The preferred families were Leguminosae (134 specimens on18 taxa), Boraginaceae (134 specimens on16 taxa), Compositae (80 specimens on 18 taxa) and Labiatae (28 specimens on18 taxa). Contrary to most other bumblebees, B. niveatus seldom feeds on Dipsacaceae of the genus Cephalaria.
Rasmont et al. (2008) describe the curious nesting behaviours of B. niveatus vorticosus. The species seems willingly to invade the nest of bird's nests, specially those of the Common Redstart (Phoenicurus phoenicurus), ousting then the parents.


B. niveatus est une espèce fort caractéristique. Le mâle a de très grands yeux et de longues antennes. Les deux sexes ont un très long proboscis et un pelage fort rasé. Il existe deux formes: une sous-espèce plutôt orientale a pelage à bandes blanches (ssp. niveatus) et une autre plutôt occidentale à bandes jaunâtres (ssp. vorticosus).
En Anatolie, la ssp. vorticosus se trouve a des altitudes de 900 à 3000 m, avec 80 % des observations entre 900 et 2000 m, tandis que la ssp. niveatus e trouve de 800 à 3000 m, avec 80 % des observations entre 950 et 2180 m (Rasmont et al. 2005).
Reinig (1971) considère B. niveatus comme une espèce de milieux ouverts. Özbek (1998) insiste sur le caractère ubiquiste de cette espèce, particulièrement abondante dans les villes et villages. Bombus niveatus est commun dans tous les types de steppes.
Selon nos données, B. niveatus est habituellement associée à B. incertus, B. armeniacus et B. sylvarum daghestanicus.
En Anatolie, Özbek (1998) donne 121 fleurs butinées, avec une préférence pour les Leguminosae (33 spp.), les Compositae (22 spp.) et les Labiatae (22 spp.). Dans la même région, nous avons observé 391 spécimens de B. niveatus sur 75 espèces de fleurs. Les espèces préférées sont Carthamus lanatus L. (49 observations), Astragalus sp. (49), Astragalus cymbostegis Bunge (47), Anchusa officinalis L. (29), Symphytum officinalis L. (26), Alkanna spp. (22), Echium plantagineum L. (20), Anchusa leptophylla Roemer & Schultes (13), Vicia cracca L. (10). Les familles préférées sont Leguminosae (134 spécimens de 18 taxa), Boraginaceae (134 spécimens de 16 taxa), Compositae (80 spécimens de 18 taxa) et Labiatae (28 spécimens de 18 taxa). Contrairement à la plupart des autres bourdons, B. niveatus se nourrit rarement sur les Dipsacaceae du genre Cephalaria.
Rasmont et al. (2008) décrivent la nidification curieuse de B. niveatus vorticosus. Il semble que cette espèce s'installe volontiers dans les nids d'oiseaux, en particulier le rouge-queue à front blanc (Phoenicurus phoenicurus), dont elle éjecte les parents.


B. niveatus son derece karakteristik bir türdür. Erkeklerde gözler son derece iridir ve antenler uzundur. Her iki eşeyde de proboscis son derece uzundur ve vücuttaki tüyler kısa ve düzgündür. Daha doğuda bulunan ve beyaz-bantlı (ssp. niveatus) ile batıda yayılan sarımsı-bantlı (ssp. vorticosus) olmak üzere iki farklı alttür bilinmektedir.
Anadolu'da ssp. vorticosus 900-3000 m yüksekliklerde örneklerin %80'i 900 ile 2000 m arasında oalcak şekilde bulunurken ssp. niveatus 800 ile 3000 m örneklerin %80'i 950 ile 2180 m yükseklikler arasında bulunacak biçimde yayılış göstermektedir (Rasmont et al., 2005).
Reinig (1971) B. niveatus'u açık-alan türü olarak belirtir. Özbek (1998) ise bu türün geniş yayılım özelliklerine dikkat çekerek özellikle yerleşim yeri yakınlarında bulunduğunu ifade etmektedir. Bombus niveatus hemen tüm step tiplerinde yaygındır.
Bizim verilerimize göre Anadolu'da B. niveatus; B. incertus, B. armeniacus ve B. sylvarum daghestanicus ile ilintili bir yayılışa sahiptir.
Anadolu'da Özbek (1998) 121 çiçek türü tercihinden bahseder bunlar arasında özellikle Leguminosae (33 tür), Compositae (22 tür) ve Labiatae (22 tür) en önemlileridir. Aynı alanlarda biz de B. niveatus'un 391 örneğini 75 çiçek türü üzerinde gözlemledik. En çok tercih ettiği türler Carthamus lanatus L. (49 gözlem), Astragalus sp. (49), Astragalus cymbostegis Bunge (47), Anchusa officinalis L. (29), Symphytum officinalis L. (26), Alkanna spp. (22), Echium plantagineum L. (20), Anchusa leptophylla Roemer & Schultes (13), Vicia cracca L. (10). En çok tercih edilen familyalar ise Leguminosae (18 taksadan 134 örnek), Boraginaceae (16 taksadan 134 örnek), Compositae (18 taksadan 80 örnek) ve Labiatae (18 taksadan 28 örnek). Diğer bombus arılarının çoğunun aksine B. niveatus Cephalaria cinsinden Dipsacaceae üzerinden nadiren geçinebilmektedir. Rasmont et al. (2008) B. niveatus vorticosus'un oldukça ilginç yuva yapma davranışını tanımlamıştır. Bu tür kızıl kuyruk olarak bilinen (Phoenicurus phoenicurus) kuş türünün yuvasını yuvasını istila ederk kendi yuvasını oluşturmaktadır.

Bombus sulfureus can hardly be mistaken for another bumblebee. The only coexisting and resembling species is B. fragrans and the mistakes are more likely between queens of the former and workers of the latter. However, besides the subgeneric differences, a reliable character is that the last tergum is black in B. fragrans whereas it is reddish in B. sulfureus.
The distribution of B. sulfureus is restricted to the higher mountains of central Anatolia and N. Iran. The species is quite rare. Reinig (1971, 1973) collected no more than 4 specimens (in a total of more than 8000 observations). Özbek (1998) collected only two specimens. We found 10 specimens only. All the known specimens were collected between 1000 and 3000 m (Iran) or between 1100 and 2500 m (Turkey).
Reinig (1971) regards B. sulfureus as an open-space species. Indeed, we encountered only in the most open facies of dry montane steppes. B. sulfureus is most often associated with B. niveatus and B. persicus.
Özbek (1998) mentions, 3 visited flowers (for 2 specimens) : Salvia pratensis, Astragalus lineatus and Trifolium pratense. 4 specimens were collected by W.F. Reinig on Astragalus sp. We found it on Onopordon sp. (7 observations), Anchusa sp. (1), Astragalus lagopoides (1), Picnomon sp. (1).


Bombus sulfureus peut difficilement être confondu avec un autre bourdon. La seule espèce qui coexiste et qui lui ressemble est B. fragrans et une confusion pourrait arriver entre les reines de sulfureus et les ouvrières (énormes) de B. fragrans. Toutefois, au-delà des différences subgénériques, un caractère fiable est le pelage du dernier tergite: noir chez fragrans, roux chez sulfureus.
La distribution de B. sulfureus est restreinte aux hautes montagnes de Anatolie centrale et orientale et du N. Iran. L'espèce est assez rare. Reinig (1971, 1973) n'a pas collecté plus de 4 spécimens (sur un total de plus de 8000 observations). Özbek (1998) a collecté seulement 2 spécimens. Nous en avons trouvé 10 seulement. Tous les spécimens connus ont été collectés entre 1000 et 3000 m en Iran ou entre 1100 et 2500 m en Turquie.
Reinig (1971) considère B. sulfureus comme une espèce de milieux ouverts. De fait, nous l'avons rencontré seulement dans les faciès les plus ouverts des steppes montagnardes sêches. B. sulfureus est le plus souvent associé avec B. niveatus et B. persicus.
Özbek (1998) cite 3 fleurs butinées (pour 2 spécimens) : Salvia pratensis, Astragalus lineatus et Trifolium pratense. 4 spécimens ont été collectés par W.F. Reinig sur Astragalus sp. Nous l'avons trouvé sur Onopordon sp. (7 observations), Anchusa sp. (1), Astragalus lagopoides (1), Picnomon sp. (1).


B. sulfureus başka bir bombus arısı ile çok nadir olarak karıştırılabilir. Birlikte bulunabileceği ve karıştırılabileceği tek tür B. fragrans'tır ve onun da işçi bireyleri ile B. sulfureus'un kraliçeleri benzeyebilirler. Diğer taraftan altcins farklılıkları dışında B. sulfureus'ta son tergum tüyleri kızılken B. fragrans'ta siyahtır.
B. sulfureus'un yayılımı Orta Anadolu ve Kuzey İran'ın yüksek dağları ile sınırlıdır. Bu tür oldukça nadir rastlanan bir türdür. Reinig (1971, 1973) ancak 4 örnek bulabilmiş (yaklaşık 8000 gözlem arasında), Özbek (1998) ise iki örnek toplamıştır. Biz de 10 örnek tespit edebildik. Bulunan örneklerin tamamı 1000 ile 3000 m yükseklikten (İran) ve 1100 ile 2500 m (Türkiye) yükseklikten toplanmıştır.
Reinig (1971) B. sulfureus'u açık alan türü olarak betimlemektedir. Biz de genellikle örnekleri kuru dağ steplerinin açık yüzlerinde bulabildik. B. sulfureus'un yayılışı da genellikle B. niveatus ve B. persicus ile ilintili olmaktadır.
Özbek (1998) 3 çiçek türünü (2 örneğin) ziyaret ettiğini bildirmektedir. Bunlar; Salvia pratensis, Astragalus lineatus ve Trifolium pratense'dir. W.F. Reinig tarafından yakalan 4 örnek Astragallus sp. üzerindendir. Biz de örnekleri Onopordon sp. (7 gözlem), Anchusa sp. (1), Astragalus lagopoides (1), Picnomon sp. (1) üzerinde tespit ettik.

Bombus fragrans is a very characteristic species. The queens are huge, the largest in the West-Palaearctic region. It is therefore most unlikely that a fragrans queen be ever mistaken for another species. As B. fragrans is conspicuous and easy to recognise, one should expect that it has been much written about. This is not the case, because the species is uncommon. Regarding the vastness of its distribution, the total number of specimens in the collections is very low.
In Anatolia, it is found only on the plateau : Rasmont & Flagothier (1996) state an interval of 1000 to 2325 m with 80% of the catch between 1370 and 1950 m (median : 1500 m, n=151).
Bombus fragrans is a clearly stenotopic species, confined to the true steppe. In Anatolia, it is specially common in the various forms of Astragalus steppes. In contrast, we did not observe it in the Alfa (Stipa tenacissima), nor in the Alhagi, nor in the Acantholimon steppes. It is also absent from the more or less saline, sub-desertic Mesopotamian steppes. These very narrow ecological preferences may explain the rareness of the species.
The species most often coexisting with B. fragrans are B. zonatus and B. argillaceus and, to a lesser extent, B. niveatus, B. persicus and B. sulfureus.
For Anatolia, Özbek (1983) mentions only Trifolium pratense and Salvia sp. From our own data, we may draw the following list : Anchusa officinalis (23 observations), Carduus acanthoides (19), Centaurea behen (15), Anchusa leptophylla (9), Centaurea solstitialis (6), Marrubium parviflorum (6), Ononis spinosa (6), Astragalus sp. (3), Boraginaceae (2), Echium italicum (2), Achillea coronatum (1), Acroptilon repens (1), Anchusa sp. (1), Carduus sp. (1), Centaurea kotschyi (1), Cephalaria procera (1), Onobrychis tourneforti (1), Salvia angustifolia (1), Salvia virgata (1), Stachys sp. (1), Trifolium pratense (1). By families, this list amounts to : Compositae (45), Boraginaceae (37), Leguminosae (11), Labiatae (10).
In the oblast of Belgorod (Russia), Grinfel'd (1978) found the B. fragrans nests in the burrows of the souslik (Citellus suslicus), a Sciuridae rodent living in numerous colonies. Indeed, in Anatolia, we have repeatedly observed numerous colonies of sousliks in places where we collected B. fragrans.

Bombus fragrans est une espèce très caractéristique. Les reines sont énormes, les plus grandes reines de bourdons de la région paléarctique. De ce fait, il est fort improbable de confondre une reine de fragrans avec n'importe quelle autre espèce. Comme B. fragrans est aussi visible et facile à reconnaître, on aurait pu s'attendre à ce qu'on ait beaucoup publié à son sujet. Ce n'est pas le cas car l'espèce est peu commune. Au regard de sa vaste aire de distribution, le nombre de spécimens en collection est très faible.
En Anatolie, on trouve fragrans sur le plateau : Rasmont & Flagothier (1996) l'indiquent dans un intervalle de 1000 à 2325 m avec 80% des observations entre 1370 et 1950 m (médiane : 1500 m, n=151).
Bombus fragrans est une espèce clairement sténotope, confinée à la steppe vraie. En Anatolie, il est surtout commun dans les diverses formes de steppes à Astragales. Au contraire, nous ne l'avons pas observé dans les steppes à Alfa (Stipa tenacissima), à Alhagi, ni à Acantholimon. Il est aussi absent des steppes subdésertiques plus ou moins salines de la Mésopotamie. Ces préférences écologiques fort étroites expliquent la rareté de l'espèce.
B. fragrans coexiste avec B. zonatus et B. argillaceus et, moins souvent, avec B. niveatus, B. persicus et B. sulfureus.
Pour l'Anatolie, Özbek (1983) mentionne seulement Trifolium pratense et Salvia sp. comme fleurs butinées. De nos propres données, nous avons la liste suivante : Anchusa officinalis (23 observations), Carduus acanthoides (19), Centaurea behen (15), Anchusa leptophylla (9), Centaurea solstitialis (6), Marrubium parviflorum (6), Ononis spinosa (6), Astragalus sp. (3), Boraginaceae (2), Echium italicum (2), Achillea coronatum (1), Acroptilon repens (1), Anchusa sp. (1), Carduus sp. (1), Centaurea kotschyi (1), Cephalaria procera (1), Onobrychis tourneforti (1), Salvia angustifolia (1), Salvia virgata (1), Stachys sp. (1), Trifolium pratense (1). Par famille, cette liste se regroupe comme suit : Compositae (45), Boraginaceae (37), Leguminosae (11), Labiatae (10).
Dans l'oblaste de Belgorod (Russie), Grinfel'd (1978) a trouvé les nids de B. fragrans dans les terriers des sousliks (Citellus suslicus), un rongeur Sciuridae qui vit en colonies populeuses. De notre côté, nous avons aussi observé de nombreuses colonies de sousliks dans les stations où nous avons collecté B. fragrans en Anatolie.

Bombus fragrans çok karakteristik bir türdür. Kraliçeler oldukça iridir, batı Plaearktik’teki en büyük türdür. Bu nedenle bir fragrans kraliçesi ile başka bir türün karıştırılması pek kolay değildir. B. fragrans belirgin ve tanımı kolay bir tür olduğu için hakkında epeyce bilgi bulunduğu düşünülebilir. Ancak durum böyle değildir zira çok yaygın bir tür değildir. Dağılımının çok yaygın olmaması nedeni ile bu türün kolleksiyonlardaki birey sayısı da oldukça azdır.
Anadolu’da genellikle yalnızca platolarda bulunmuştur. Rasmont & Flagothier (1996) 1000 ile 2325 m’lik bir aralık vermektedirler, örneklerin de %80’i 1370 ile 1950 m aralıktandır (ortalama 1500 m, n=151).
Bombus fragrans çok belirgin biçimde stenotopik bir türdür ve gerçek steplere özgüllük gösterir. Anadolu’da özellikle değişik Astragallus steplerinde görülmektedir. İlginç bir şekilde bu türü ne Alfa (Stipa tenacissima), ne Alhagi ne de Acantholimon steplerinde gözlemlemedik. Ayrıca az çok tuzlu ve yarı-çöl Mezopotamya steplerlerinde de bulunmamaktadır.
B. fragrans ile özgüllük gösteren türler B. zonatus ve B. argillaceus olup bazı daha nadir hallerde B. niveatus, B. persicus ve B. sulfureus’tur.
Anadolu’da Özbek (1983) yalnızca Trifolium pratense ve Salvia sp.’den bahsetmektedir. Bizim kendi gözlemlerimize göre şöyle bir liste oluşturabiliriz: Anchusa officinalis (23 gözlem), Carduus acanthoides (19), Centaurea behen (15), Anchusa leptophylla (9), Centaurea solstitialis (6), Marrubium parviflorum (6), Ononis spinosa (6), Astragalus sp. (3), Boraginaceae (2), Echium italicum (2), Achillea coronatum (1), Acroptilon repens (1), Anchusa sp. (1), Carduus sp. (1), Centaurea kotschyi (1), Cephalaria procera (1), Onobrychis tourneforti (1), Salvia angustifolia (1), Salvia virgata (1), Stachys sp. (1), Trifolium pratense (1). Familyalar düşünüldüğünde bu liste şu şekilde genişletilebilir: Compositae (45), Boraginaceae (37), Leguminosae (11), Labiatae (10).
Belgrad yaknlarında (Rusya) Grinfel’d (1978) Sirucidae familyasından koloniyel yaşayan bir kemirgen yuvasında (Citellus suslicus) B. fragrans yuvaları bulmuştur. Biz de Anadolu’da yaptığımız çalışmalar sırasında özellikle bu kemirgenlerin yuvalarının bulunduğu yerlerde B. fragrans’a rastladık.

Bombus melanurus is a large bumblebee, just somewhat smaller than B. fragrans. Its colours pattern makes it impossible to mistake it for any other species in the region. The distribution of B. melanurus in the West-Palaearctic region is restricted to E. Anatolia, Armenia and N. Iran. The presence of the species in the Caucasus was never confirmed.
Bombus melanurus is a high altitude species. Özbek (1983) mentions an interval of 2100 to 2900 m and Rasmont & Flagothier (1996) an interval of 1750 to 3500 m with 80% of the catch between 1950 and 2855 m.
The typical habitat of B. melanurus is the alpine steppe, but it can also be found in the upper levels of the subalpine Astragalus steppes. In a steppic milieu, the limit between these stages is indeed, unclear. The species that most often coexist with B. melanurus are mainly B. erzurumensis and B. alagesianus and, to a lesser extent, B. handlirschianus, B. velox, B. portschinsky and B. subterraneus. According to Rasmont & Flagothier (1996), B. melanurus is the second most common species beyond the 2500 m altitude, after B. alagesianus.
Özbek (1983) mentions the next foraging plants: Asphodelina sp. , Astragalus ornithopoides, A. ponticus, A. lagurus, A. cinereus, Campanula sp., Carduus spp., Jurinella moschus, Lamium album, L. galeobdolon, L. maculatum, Onobrychis sativa, O. montana, Pedicularis tuberosa, P. comosa, Potentilla sp., Salvia sp., Serratula sp., Trifolium pratense, Taraxacum sp. Our own observations include: Jurinella moschus (20 observations), Lamium tomentosum (18), Carduus sp. (15), Astragalus sp. (14), Nepeta racemosa (14), Astragalus aureus (13), Anchusa leptophylla (11), Alkanna sp. (9), Carduae sp. (7), Lallemantia canescens (7), Stachys cretica (5), Centaurea sessilis (4), Anchusa azurea (2), Astragalus xerophilus (2), Onopordum turcicum (2), Salvia microstegia (2), Salvia verticillata (2), Asphodeline sp. (1), Astragalus baibutensis (1), Onobrychis viciifolia (1), Vicia cracca (1), Campanula tridentata (1), Cephalaria procera (1), Hypericum sp. (1), Salvia aethiopis (1), Salvia caespitosa (1), Stachys germanica (1), Linaria kurdita (1), Melampyrum arvense (1), Pedicularis comosa (1), Pedicularis tuberosa (1), Rhinanthus angustifolius (1). By families, this list amounts to Lamiaceae (51), Compositae (48), Leguminosae (32), Boraginaceae (22), Scrophulariaceae (5), Campanulaceae (1), Dipsacaceae (1), Hypericaceae (1), and Liliaceae (1).

Bombus melanurus est un bourdon de grande taille, juste un peu plus petit que B. fragrans. Sa robe le rend impossible à confondre avec tout autre bourdon de la région. La distribution de B. melanurus dans l'Ouest-Paléarctique est restreint à l'Anatolie, l'Arménie, et le Nord de l'Iran. La présence de l'espèce dans le Caucase n'a jamais été confirmée.
Bombus melanurus est une espèce de haute altitude. Özbek (1983) mentionne un intervalle de 2100-2900 m et Rasmont & Flagothier (1996), un intervalle de 1750-3500 m avec 80% des observations entre 1950 et 2855 m.
L'habitat typique de B. melanurus est la steppe alpine, mais il peut aussi être trouvé dans la frange supérieure de la steppe subalpine à Astragalus. Dans un milieu steppique, la limite entre subalpin et alpin n'est pas claire, de toute façon. Les espèces qui coexistent le plus souvent avec B. melanurus sont B. erzurumensis et B. alagesianus et, dans une moindre mesure, B. handlirschianus, B. velox, B. portschinsky et B. subterraneus. Selon Rasmont & Flagothier (1996), B. melanurus est la deuxième espèce la plus fréquente au delà de 2500 m altitude, après B. alagesianus.
Özbek (1983) mentionne les plantes butinées suivantes : Asphodelina sp. , Astragalus ornithopoides, A. ponticus, A. lagurus, A. cinereus, Campanula sp. Carduus spp., Jurinella moschus, Lamium album, L. galeobdolon, L. maculatum, Onobrychis sativa, O. montana, Pedicularis tuberosa, P. comosa, Potentilla sp., Salvia sp., Serratula sp. Trifolium pratense, Taraxacum sp. Nos propres observtions comprennent : Jurinella moschus (20 observations), Lamium tomentosum (18), Carduussp. (15), Astragalus sp. (14), Nepeta racemosa (14), Astragalus aureus (13), Anchusa leptophylla (11), Alkanna sp. (9), Carduae sp. (7), Lallemantia canescens (7), Stachys cretica (5), Centaurea sessilis (4), Anchusa azurea (2), Astragalus xerophilus (2), Onopordum turcicum (2), Salvia microstegia (2), Salvia verticillata (2), Asphodeline sp. (1), Astragalus baibutensis (1), Onobrychis viciifolia (1), Vicia cracca (1), Campanula tridentata (1), Cephalaria procera (1), Hypericum sp. (1), Salvia aethiopis (1), Salvia caespitosa (1), Stachys germanica (1), Linaria kurdita (1), Melampyrum arvense (1), Pedicularis comosa (1), Pedicularis tuberosa (1), Rhinanthus angustifolius (1). Par familles, cela donne : Lamiaceae (51), Compositae (48), Leguminosae (32), Boraginaceae (22), Scrophulariaceae (5), Campanulaceae (1), Dipsacaceae (1), Hypericaceae (1), et Liliaceae (1).

Bombus melanurus B. fragrans’tan yalnızca bir parça küçük olan oldukça iri bir bombus arısıdır. Tüy renklenmeleri sayesinde bölgedeki başka hiç bir tür ile karışma olasılığı yoktur. B. melanurus’un batı Palaearktik’teki yayılışı Doğu Anadolu, Ermenistan ve Kuzey İran ile sınırlanmış gözükmektedir. Bu türün Kafkasya’daki varlığı henüz kesinlik kazanmamıştır.
Bombus melanurus bir yüksek irtifa türüdür. Özbek (1983) yaklaşık 2100 ile 2900 m yükseklik aralığından bahsederken Rasmont & Flagothier (1996) 1750 ile 3500 m’lik bir derecelendirme vermektedirler. Bu örneklerin %80’i 1950 ile 2855 m’ler arasındandır.
B. melanurus’un tipik habitatı alpin steplerdir ancak ayrıca subalpin Astragallus steplerin yüksek kesimlerinde de bulunabilirler. Stepik bir ortamda bu tabakalar arasındaki sınırlar çok belirgin değildir. B. melanurus ile en çok birlikte görülen türler ise B. erzurumensis ve B. alagesianus olup daha az olarak da B. handlirschianus, B. velox, B. portschinsky ve B. subterraneus’tur. Rasmont & Flagothier (1996)’e göre B. melanurus B. alagesianus’tan sonra 2500 m’nin üzerinde en çok rastlanan türdür.
Özbek (1983) şu bitkileri ziyaret edilen türler olarak vermektedir : Asphodelina sp. , Astragalus ornithopoides, A. ponticus, A. lagurus, A. cinereus, Campanula sp., Carduus spp., Jurinella moschus, Lamium album, L. galeobdolon, L. maculatum, Onobrychis sativa, O. montana, Pedicularis tuberosa, P. comosa, Potentilla sp., Salvia sp., Serratula sp., Trifolium pratense, Taraxacum sp. Bizim gözlemlerimiz ise : Jurinella moschus (20 gözlem), Lamium tomentosum (18), Carduus sp. (15), Astragalus sp. (14), Nepeta racemosa (14), Astragalus aureus (13), Anchusa leptophylla (11), Alkanna sp. (9), Carduae sp. (7), Lallemantia canescens (7), Stachys cretica (5), Centaurea sessilis (4), Anchusa azurea (2), Astragalus xerophilus (2), Onopordum turcicum (2), Salvia microstegia (2), Salvia verticillata (2), Asphodeline sp. (1), Astragalus baibutensis (1), Onobrychis viciifolia (1), Vicia cracca (1), Campanula tridentata (1), Cephalaria procera (1), Hypericum sp. (1), Salvia aethiopis (1), Salvia caespitosa (1), Stachys germanica (1), Linaria kurdita (1), Melampyrum arvense (1), Pedicularis comosa (1), Pedicularis tuberosa (1), Rhinanthus angustifolius (1). Familyalar düşünüldüğünde Lamiaceae (51), Compositae (48), Leguminosae (32), Boraginaceae (22), Scrophulariaceae (5), Campanulaceae (1), Dipsacaceae (1), Hypericaceae (1) ve Liliaceae (1).

B. subterraneus is a widely spread species of bumblebees in all the dry hills and mountains of temperate Europe. However, it is never abundant.
In Anatolia, Rasmont & Flagothier (1996) mention altitudes from 775 m to 2855 m, with 80 % of the observations between 1600 m and 2390 m.
All the authors agree on B. subterraneus being an open field species. It can be seen on dry grassland, specially with some outcrops of bare soil, in woody steppes and even in true steppes, though it avoids arid or salty ones. In mountains it is typical of the grassy south slopes of the montane stage, less frequent in the subalpine stage and absent from the alpine stage.
For Anatolia, we collected B. subterraneus on the next favorite plants (91 original observations): Stachys cretica (39 observations), Stachys germanica (12), Salvia verticillata (5), Anchusa leptophylla (5), Anchusa officinalis (3), Cephalaria procera (3), Vicia pannonica (3), Anchusa azurea (2), Carduus macrocephalus (2), Centaurea glastifolius (2), Jurinella moschus (2), Melampyrum arvense (2), Nepeta fissa (2), Prunella vulgaris (2), Onobrychis stenostachya (1), Onopordum turcicum (1), Salvia caespitosa (1), Salvia sclarea (1), Stachys atherocalyx (1), Stachys byzantina (1), Vicia cracca (1). From all these observations, it clearly appears that B. subterraneus prefers flowers with long corollas, specially Labiatae and Leguminosae.

B. subterraneus est une espèce de bourdon largement répandue dans les collines sèches et les montagnes de l'Europe tempérée. Toutefois, il n'est nulle part abondant.
En Anatolie, Rasmont & Flagothier (1996) mentionnent des altitudes de 775 m à 2855 m, avec 80 % des observations entre 1600 m et 2390 m.
Tous les auteurs considèrent B. subterraneus comme une espèce de terrains ouverts. On le trouve dans les pelouses sèches, surtout là où quelques plages de sol nu apparaissent, dans la steppe boisée ou encore dans la vraie steppe. Il évite les steppes arides et salines. En montagne, il est typique des adrets secs et herbeux de l'étage montagnard. Il est moins fréquent à l'étage subalpin et il est absent de l'étage alpin.
Pour l'Anatolie, nous avons collecté B. subterraneus sur les plantes favorites suivantes (91 observations originales) : Stachys cretica (39 observations), Stachys germanica (12), Salvia verticillata (5), Anchusa leptophylla (5), Anchusa officinalis (3), Cephalaria procera (3), Vicia pannonica (3), Anchusa azurea (2), Carduus macrocephalus (2), Centaurea glastifolius (2), Jurinella moschus (2), Melampyrum arvense (2), Nepeta fissa (2), Prunella vulgaris (2), Onobrychis stenostachya (1), Onopordum turcicum (1), Salvia caespitosa (1), Salvia sclarea (1), Stachys atherocalyx (1), Stachys byzantina (1), Vicia cracca (1). De toutes ces observations, il apparaît clairement que B. subterraneus préfère les fleurs à corolle longue, surtout les Labiatae et les Leguminosae.

B. subterraneus Avrupa’nın ılman alanlarındaki tüm kuru tepecikler ve dağlarda en sık rastlanan bombus arısı olmakla beraber yoğunluğu fazla değildir.
Anadolu’da Rasmont & Flagothier (1996) 775 m ile 2855 m aralığından bahsetmekteyken bu gözlemlerin %80’i 1600 m ile 2390 m arasındandır.
Tüm araştırmacılar B. subterraneus’un bir açık alan türü olduğu konusudan fikir birliği içindedirler. Kuru çayırlıklarda, özellikle bir bölümü hasat edilmiş toprak alanlarda, ağaçlılı steplerde ve hatta tuslu ya da nemli gerçek steplerde görülmektedir. Dağlarda dağ seviyesinde güney yamaçlardaki çayırlıklarda tipiklerdir ve subalpin tabakalarda daha az görülürken alpin bölümde görülmezler.
Anadolu’da B. subterraneus’u tercih ettiği şu bitkiler üzerinde gözlemledik : (91 orijinal gözlem): Stachys cretica (39 gözlem), Stachys germanica (12), Salvia verticillata (5), Anchusa leptophylla (5), Anchusa officinalis (3), Cephalaria procera (3), Vicia pannonica (3), Anchusa azurea (2), Carduus macrocephalus (2), Centaurea glastifolius (2), Jurinella moschus (2), Melampyrum arvense (2), Nepeta fissa (2), Prunella vulgaris (2), Onobrychis stenostachya (1), Onopordum turcicum (1), Salvia caespitosa (1), Salvia sclarea (1), Stachys atherocalyx (1), Stachys byzantina (1), Vicia cracca (1). Bu gözlemlerden yola çıkarak B. subterraneus’un özellikle Labiatae ve Leguminosae’nin uzun korollaya sahip çiçeklerini tercih ettiğini söyleyebiliriz.

Inside of the subgenus Thoracobombus, armeniacus belongs to the pomorum-group (formerly Rhodobombus).
For females, the colours pattern of B. armeniacus is unique within this group and mistakes with other species of the same subgenus are unlikely. For males, it is a great confusion, and no good characters are still available to separate B. armeniacus from B. pomorum canus and B. mesomelas alboluteus.
In Anatolia, Rasmont & Flagothier (1996) state an altitude range of 800 to 3000 m, with 80 % of the observations between 1400 and 2200 m (n=864). There, the species is a montane one, second in this stage to Bombus incertus.
Throughout its range, Bombus armeniacus is definitely bound to the true steppe.
For Anatolia, Özbek (1983) mentions 63 flower species, mainly Onobrychis sativa, Medicago sativa, Melilotus spp., Trifolium pratense, Trifolium repens, Helianthus annuus and Carthamus tinctorius. In the same region, our original data bear on 75 flower species , mainly Onopordum turcicum (258 observations), Anchusa leptophylla (124), Carduus sp. (110), Ononis spinosa (68), Linaria genistifolia (60), Carduae sp. (60), Salvia verticillata (48), Leguminosae (28), Astragalus lagopoides (21), Centaurea solstitialis (21), Vicia villosa (20), Astragalus aureus (15), Cephalaria procera (15), Trifolium pratense (14), Stachys cretica (14), Echinops ritro (12), Carduus macrocephalus (12), Anchusa officinalis (11), Carduus acanthoides (10), Anchusa azurea (9), Stachys sp. (8), Cephalaria sparsipilosa (8), Salvia virgata (7), Astragalus sp. (6), Onobrychis oxyodonta (6), Anchusa sp. (6), Onobrychis stenostachya (5), Alkanna sp. (5), Melampyrum arvense (5), Onopordum acanthium (5), Centaurea iberica (5), Astragalus odoratus (4), Carduus onopordioides (4), Coronilla varia (3), Teucrium chamaedrys (3), Centaurea behen (3). One or two observations were made on 38 more taxa. The following plant genera have provided most observation opportunities : Onopordum (268), Anchusa (154), Carduus (137), Salvia (55), Astragalus (51), Centaurea (31) and Vicia (27). By families, the total amounts to : Compositae (513), Leguminosae (216), Boraginaceae (161), Labiatae (92), Scrophulariaceae (65), Dipsacaceae (23) and Umbelliferae (2). Quite clearly, Cardueae and, to a lesser extent, Leguminosae, Boraginaceae and Labiatae are of paramount importance to B. armeniacus. Two plant species : Onopordum turcicum and Anchusa leptophylla make for a large part of the observations.

A l'intérieur du sous-genre Thoracobombus, B. armeniacus appartient au groupe de pomorum (=Rhodobombus).
Parmi les femelles, la robe de B. armeniacus est unique parmi ce groupe et les confusions avec d'autres espèces du groupe sont peu probables. Par contre, pour les mâles, la situation est fort confuse et il n'y a pas de bon caractère pour séparer B. armeniacus de B. pomorum canus et de B. mesomelas alboluteus.
En Anatolie, Rasmont & Flagothier (1996) donnent une altitude de 800 à 3000 m, avec 80 % des observations entre 1400 et 2200 m (n=864). L'espèce apparaît comme montagnarde, la deuxième en abondance à cet étage après Bombus incertus.
Dans toute sa distribution, Bombus armeniacus est sans aucun doute liée à la steppe vraie.
Pour l'Anatolie, Özbek (1983) mentionne 63 espèces de fleurs butinées, dont surtout, Onobrychis sativa, Medicago sativa, Melilotus spp., Trifolium pratense, Trifolium repens, Helianthus annuus et Carthamus tinctorius. Dans la même région, nos données originales concernent 75 espèces florales, surtout Onopordum turcicum (258 observations), Anchusa leptophylla (124), Carduus sp. (110), Ononis spinosa (68), Linaria genistifolia (60), Carduae indét. (60), Salvia verticillata (48), Leguminosae (28), Astragalus lagopoides (21), Centaurea solstitialis (21), Vicia villosa (20), Astragalus aureus (15), Cephalaria procera (15), Trifolium pratense (14), Stachys cretica (14), Echinops ritro (12), Carduus macrocephalus (12), Anchusa officinalis (11), Carduus acanthoides (10), Anchusa azurea (9), Stachys sp. (8), Cephalaria sparsipilosa (8), Salvia virgata (7), Astragalus sp. (6), Onobrychis oxyodonta (6), Anchusa sp. (6), Onobrychis stenostachya (5), Alkanna sp. (5), Melampyrum arvense (5), Onopordum acanthium (5), Centaurea iberica (5), Astragalus odoratus (4), Carduus onopordioides (4), Coronilla varia (3), Teucrium chamaedrys (3), Centaurea behen (3). Il y a encore 38 taxons floraux avec une ou deux observations. La majorité des observations sont donc sur les genres suivants : Onopordum (268), Anchusa (154), Carduus (137), Salvia (55), Astragalus (51), Centaurea (31) et Vicia (27). Par famille, cela donne : Compositae (513), Leguminosae (216), Boraginaceae (161), Labiatae (92), Scrophulariaceae (65), Dipsacaceae (23) et Umbelliferae (2). Très clairement, les Cardueae et, dans une moindre mesure, Leguminosae, Boraginaceae et Labiatae sont d'une importance primordiale pour B. armeniacus. Deux espèces florales, Onopordum turcicum et Anchusa leptophylla font la plupart des observations.

Thoracobombus altcinsi içerisinde armeniacus pomorum grubuna dahildir (geçmişte Rhodobombus).
Dişiler için B. armeniacus’un tüy rengi başka türlere benzemediğinden aynı altcins içerisindeki bir başka tür ile yanlışlıkla karıştırılma ihtimali azdır. Erkeklerde durum oldukça karmaşıktır, bugüne kadar B. armeniacus ile B. pomorum canus ve B. mesomelas alboluteus’u ayıracak belirgin karakterler tespit edilememiştir.
Anadolu’da Rasmont & Flagothier (1996) örneklerin %80’i 1400 ile 2200 m (n=864) olmak üzere 800 ile 3000 m’lik bir yükseklik aralığı vermişlerdir. Bu hali ile bu tür Bombus incertus gibi dağlık alan türü olarak kabul edilebilir.
Yayılım özelliklerine baktığımızda Bombus armeniacus’un gerçek steplere bağımlı olduğunu söyleyebiliriz.
Anadolu’da Özbek (1983) 63 çiçek türünden bahsetmektedir. Bunlar arasında en önemlileri Onobrychis sativa, Medicago sativa, Melilotus spp., Trifolium pratense, Trifolium repens, Helianthus annuus and Carthamus tinctorius’dur. Aynı alanda bizim orijinal verimiz 75 çiçek türüne aittir , bunlar arasında en önemlileri Onopordum turcicum (258 gözlem), Anchusa leptophylla (124), Carduus sp. (110), Ononis spinosa (68), Linaria genistifolia (60), Carduae sp. (60), Salvia verticillata (48), Leguminosae (28), Astragalus lagopoides (21), Centaurea solstitialis (21), Vicia villosa (20), Astragalus aureus (15), Cephalaria procera (15), Trifolium pratense (14), Stachys cretica (14), Echinops ritro (12), Carduus macrocephalus (12), Anchusa officinalis (11), Carduus acanthoides (10), Anchusa azurea (9), Stachys sp. (8), Cephalaria sparsipilosa (8), Salvia virgata (7), Astragalus sp. (6), Onobrychis oxyodonta (6), Anchusa sp. (6), Onobrychis stenostachya (5), Alkanna sp. (5), Melampyrum arvense (5), Onopordum acanthium (5), Centaurea iberica (5), Astragalus odoratus (4), Carduus onopordioides (4), Coronilla varia (3), Teucrium chamaedrys (3), Centaurea behen (3) ’dir. Diğer 38 taksada bir ya da iki gözlem yapılmıştır. Onopordum (268), Anchusa (154), Carduus (137), Salvia (55), Astragalus (51), Centaurea (31) ve Vicia (27) gibi bitki cinsleri en çok gözlemin yapıldığı türleri içermektedir. Familyalar bazında incelendiğinde : Compositae (513), Leguminosae (216), Boraginaceae (161), Labiatae (92), Scrophulariaceae (65), Dipsacaceae (23) ve Umbelliferae (2) belirginleşmektedir. Biraz daha az sayıda Cardueae ve daha da nadir, Leguminosae, Boraginaceae ve Labiatae B. armeniacus için önemli türleri içermektedir. Onopordum turcicum ve Anchusa leptophylla gözlemlerin çoğunun yapıldığı iki bitki türüdür.

Inside of the subgenus Thoracobombus, brodmanni belongs to the pomorum-group (formerly Rhodobombus). This is an enigmatic species. It is very very rare. Until now, it has been found only very few specimens in N-Turkey and in W-Caucasus.
Bombus brodmanni is a close relative of B. pomorum. As the genitalia of the former taxon are not known, the only character allowing to distinguish them is its longer gena. In the Caucasian region and in N.-E. Anatolia, the coat colours of B. brodmanni brodmanni are diagnostic enough to avoid any mistake with B. pomorum pomorum or B. pomorum canus. According to Tkalcu (1994), B. brodmanni exists in W. Anatolia as an endemic subspecies: B. brodmanni denesi, whose coat colours would be similar to those of B. pomorum pomorum. As we have had no access to this taxon, we have no opinion on the claim, nor on the validity of the taxon itself. Some specimens we caught in N. Anatolia could be relevant, but cannot be unequivocally determined on the basis of the characters resorted to by Tkalcu (1994).
We have some doubt that brodmanni could be an hybrid between B. pomorum pomorum and B. pomorum canus. However, it needs more data on this taxa before to go further in this hypothesis.
The presently known altitudinal limits are 1850 to 2500 m. We have very little information : the species is clearly subalpine and bound to the subalpine grasslands.
For foraging flowers, wehave few original indications: Anchusa leptophylla (1 observation), Nepeta fissa (1) and Stachys balansae (1).

A l'intérieur du sous-genre Thoracobombus, B. brodmanni appartient au groupe de pomorum (=Rhodobombus). C'est une espèce énigmatique. Il est très très rare. Jusqu'à ce jour, on n'en a collecté que quelques spécimens du nord de la Turquie et de l'ouest du Caucase.
Bombus brodmanni semble un proche parent de B. pomorum. Comme les génitalias de brodmanni ne sont pas décrits, le seul caractère qui permettent qui permettrait de distinguer les deux espèces serait la joue plus longue du premier. Dans la région caucasienne et dans le NE de l'Anatolie, la robe de B. brodmanni brodmanni est un bon caractère diagnostic pour le séparer de B. pomorum pomorum ou de B. pomorum canus. Selon Tkalcu (1994), B. brodmanni existe aussi en Anatolie occidentale sous la forme d'une sous-espèce endémique : B. brodmanni denesi, dont la coloration serait similaire à celle du B. pomorum pomorum sympatrique. Nous n'avons pas de spécimen de ce taxon, de telle sorte que nous n'avons pas d'opinion sur la question, ni sur la validité de ce taxon. Quelques spécimens que nous avons du nord de l'Anatolie pourraient appartenir à ce taxon, mais ils ne peuvent pas être identifié sans équivoque sur la seule base des caractères donnés par Tkalcu (1994).
Nous estimons possible que brodmanni puisse être un hybride entre B. pomorum pomorum et B. pomorum canus. Toutefois, il faudrait plus de données sur ces taxons avant d'aller plus loin dans cette hypothèse.
Les limites d'altitude actuellement connues sont de 1850-2500 . Nous avons très peu d'autres informations : l'espèce est clairement liée aux pelouses subalpines.
Comme fleurs butinées, nous avons quelques observations originales : Anchusa leptophylla (1 observation), Nepeta fissa (1) et Stachys balansae (1).

Thoracobombus altcinsi içerisinde brodmanni pomorum grubuna dahildir (geçmişte Rhodobombus). Enigmatik bir türdür. Çok çok nadir bulunan bir türdür. Bugüne kadar yalnızca Türkiye’nin kuzeyinden ve Kafkasya’nın batısından bir kaç örnek bulunabilmiştir.
Bombus brodmanni B. pomorum ile çok yakın akrabadır. İlkinin genital organ yapısı bilinmediğinden bunları birbirinden ayırt etmede kulanılabilecek tek karakter uzun gena yapısıdır. Kafkasya bölgesinde ve Kuzey Doğu Anadolu’da B. brodmanni brodmanni‘nin tüy renklenmesi B. pomorum pomorum ve B. pomorum canus ile karıştırılmayı önleyecek kadar belirgindir. Tkalcu (1994)’e göre B. brodmanni Batı Anadolu’da endemik bir alttür olan B. brodmanni denesi şeklindedir ve bunun tüy renklenmesi B. pomorum pomorum’a benzemektedir. Bu takson ile ilgili elimizde hiç bir veri bulunmadığından ne bu taksonun varlığı konusunda bilgi sahibiyiz ne de bir görüş ileri sürebiliriz. Kuzey Anadolu’da topladığımız bazı örnekler fikir verse de bu örneklere ait karakterler Tkalcu (1994) ile uyumlu görünmemektedir.
Brodmanni’nin B. pomorum pomorum ve B. pomorum canus arasında bir hibrit olduğu konusunda da bazı görüş ayrılıklarımız bulunmaktadır. Ancak bu taksa hakkında elimizde daha fazla veri olduğunda bu hipotezi daha ilerletme şansımız olabilir.
Halen bilinen yükseklik sınırları 1850 ile 2500 m arasındadır. Çok az bilgi sahibi olsak da bu türün büyük ihtimalle subalpinik olduğunu ve subalpin çayırlarda yayıldığını söyleyebiliriz.
Ziyaret ettiği bitkiler ise sahip olduğumuz bir kaç veriye dayalıdır. Bunlar Anchusa leptophylla (1 gözlem), Nepeta fissa (1) ve Stachys balansae (1)’dir.

B. humilis belongs to the Thoracobombus in the most restricted sense (=Thoracobombus sensu stricto). It is a quite polytypic species with several well differenciated subspecies in Turkey, and with some infrasubspecific forms. Özbek (2000) recognizes 4 subspecies: insipidus, aurantiacus, nigrinus (= tristis) and erzincanensis (that Rasmont & Flagothier named cf. quasimuscorum). These 4 taxa are well differenciated, however, aurantiacus and nigrinus occur always in the same stations. Therefore, they should be better considered as simple forms of one dimorphic subspecies, occuring in Greece, European Turkey and W. Anatolia. The subsp. erzincanensis occurs only in a very restricted area (around Ercinzan). B. h. insipidus occurs in Eastern Anatolia.
This polymorphism could lead to confusions with many differents bumblebees species.
In Anatolia, Rasmont & Flagothier (1996) gathered information on the altitudinal range of the different local subspecies: for erzincanensis (n=15) 1490-1675 m, with 80% in 1510-1675m; for insipidus (n=85) 1350-2500m with 80% in 1600-2150m; for aurantiacus (n=38) 800-1880m with 80% in 900-1500m; for nigrinus (n=191) 600-2390m with 80% in 900-1800m. In this region, B. humilis lives from the montane stage, up to the lower limit of the alpine stage. It can be seen from the table that aurantiacus and nigrinus live at almost similar altitudes, whereas insipidus and cf. quasimuscorum live significantly higher.
Bombus humilis is generally regarded as a wood-edge species.
Özbek (2000) citates 100 species of foraging flowers for the ssp. insipidus and 32 for the ssp. aurantiacus. We have 377 observations on 48 species, the main genera are : Stachys spp. (76 observations), Trifolium spp. (41), Cerinthe sp. (33), Vicia spp. (29), Coronilla spp. (28), Anchusa spp. (25), Rhinanthus spp. (19), Echium spp. (17), Onobrychis spp. (11), Melilotus spp. (10), Ononis spp. (10).

B. humilis appartient aux Thoracobombus sensu stricto. C'est une espèce assez polytypique, avec plusieurs sous-espèces bien différenciées en Turquie, et avec encore quelques formes infrasubspécifiques notables. Özbek (2000) reconnaît 4 sous-espèces : insipidus, aurantiacus, nigrinus (= tristis) et erzincanensis (que Rasmont & Flagothier 1996 nommaient "cf. quasimuscorum"). Ces quatre taxons sont bien différenciés, toutefois, aurantiacus et nigrinus sont toujours présents dans les mêmes stations. Pour cette raison, ces deux taxons devraient être plutôt considérés comme de simples formes d'une sous-espèce dimorphique, propre à la Grèce, la Turquie d'Europe et l'ouest de l'Anatolie. La ssp. erzincanensis a une distribution très étroite (environs d'Erzincan). B. h. insipidus se trouve dans l'est de l'Anatolie.
Ce polymorphisme peut conduire à des confusions avec beaucoup d'espèces différentes de bourdons.
En Anatolie, Rasmont & Flagothier (1996) ont présenté les informations sur les préférences d'altitudes de plusieurs sous-espèces: pour erzincanensis (n=15) 1490-1675 m, avec 80% dans l'intervalle 1510-1675 m; pour insipidus (n=85) 1350-2500 m avec 80% dans 1600-2150 m; pour aurantiacus (n=38) 800-1880 m avec 80% dans 900-1500 m; pour nigrinus (n=191) 600-2390 m avec 80% dans l'intervalle 900-1800 m. Dans cette région, B. humilis habite l'étage montagnard, jusqu'à la limite inférieure de l'étage alpin. On peut vérifier qu' aurantiacus et nigrinus vivent à des altitudes quasi semblables, tandis qu'insipidus et erzincanensis vivent significativement plus haut. Bombus humilis est généralement considérées comme une espèce de lisières.
Özbek (2000) cite 100 espèces de fleurs butinées pour la ssp. insipidus et 32 pour la ssp. aurantiacus. Nous avons 377 observations sur 48 espèces, les genres principaux sont : Stachys spp. (76 observations), Trifolium spp. (41), Cerinthe sp. (33), Vicia spp. (29), Coronilla spp. (28), Anchusa spp. (25), Rhinanthus spp. (19), Echium spp. (17), Onobrychis spp. (11), Melilotus spp. (10), Ononis spp. (10). .

B. humilis Thoracobombus içerisinde incelenir (=Thoracobombus sensu stricto). Türkiye'de çok sayıda belirgin alttürleri olan hatta bazı alttürler arası geçiş formları gösteren politipik bir tür olma özelliğindedir. Özbek (2000) insipidus, aurantiacus, nigrinus (=tristis) ve erzicanensis (Rasmont & Flagothier'in cf. quasimuscorum olarak adlandırdıkları) 4 alttür vermektedir.
Bu dört taksa belirgin biçimde ayırtedilebilir özelliktedir ancak auranticus ve nigrinus hemen her zaman aynı alanlarda bulunmaktadır. Bu nedenle bu formları Yunanistan, Trakya ve Batı Anadolu'da yayılış gösteren tek bir dimorfik alttürün farklı formları olarak nitelendirmek daha doğru olacaktır. Diğer alttür olan erzincanensis ise çok dar bir alanda yayılış göstermektedir (Erzincan civarı). B. h. insipidus ise Doğu Anadolu'da bulunmaktadır. Böylesi polimorfizmler pek çok bombus arısı türünde karışıklıklara neden olmaktadır.
Anadolu'da Rasmont & Flagothier (1996) farklı alttürlerin yükselti tercihleri ile ilgili geniş bilgi içermektedir: Bu çalışmada erzincanensis için (n=15, 1490-1675 m, %80'i 1510-1675 m olacak şekilde; insipidus için (n=85) 1350-2500 m, %80'i 1600-2150 m olacak şekilde, aurantiacus için (n=38) 800-1880 m %80'i 900-1500 m olacak şekilde ve nigrinus için (n=191) 600-2390 m %80'i 900-1800 m olacak şekilde verilmiştir. Bu bölgede B. humilis üst yükselti sınırı alpin alan olacak biçimde dağ kuşaklarında yaşamaktadır. Genel veriden anlaşıldığı kadarı ile aurantiacus ve nigrinus benzer yükseltilerde bulunurken insipidus ve cf. quasimuscorum görece daha yüksek alanlarda bulunmaktadırlar.
Bombus humilis genel olarak bir ormanlık sınırında yaşayan tür olarak kabul edilebilir.
Özbek (2000) ssp. insipidus için ziyaret ettiği çiçek sayısını 100 olarak verirken ssp. aurantiacus için 32 olarak bildirmektedir. Biz 48 tür üzerinden 377 gözlem kaydına sahibiz. Bunlar arasında en temel cinsler; Stachys spp. (76 gözlem), Trifolium spp. (41), Cerinthe sp. (33), Vicia spp. (29), Coronilla spp. (28), Anchusa spp. (25), Rhinanthus spp. (19), Echium spp. (17), Onobrychis spp. (11), Melilotus spp. (10), Ononis spp. (10).

Inside of the subgenus Thoracobombus, laesus belongs to the laesus-group (formerly Laesobombus). Females of Bombus laesus may strikingly resemble those of B. muscorum. Both species coexist in Anatolia and in S. Ukraine. We could not find a reliable morphological distinction between them. On the contrary, the males are very easily separated with their conspicuously different genitalia. The ecology of the species affords a useful indication : whereas B. muscorum lives in coastal areas or, at least, at lower altitudes, B. laesus is definitely bound to the steppe and may be found far from the coast, deep into the mountains.
Rasmont & Flagothier (1996) collected 160 specimens between 1190 and 3500 m; with 80 % of the catch between 1200 and 2200 m. This range is the same as for B. fragrans which shares its preference for true steppic surroundings and this ecological preference is the likely explanation of the altitudinal range of both species.
B. laesus is very stenotopic : its preference for large true steppes is quite strict. However, within these steppes, B. laesus may be less exclusive than B. fragrans as it may also be encountered on road sides, waste grounds or even cereal fields from which the latter species is absent. Curiously enough, B. laesus is not found in the same places as B. fragrans and there may be differences in the types of steppe they prefer.
For Anatolia, Özbek (1983) reports : Cirsium sp., Carduus sp., Pisum arvense, Salvia sp., Trifolium pratense. For the same region, our own data bear on : Boraginaceae (most probably Anchusa spp.) (67 observations), Carduus macrocephalus (7), Anchusa leptophylla (5), Carduus sp. (4), Onopordum turcicum (2), Stachys sp. (2), Vicia pannonica (2), Anchusa officinalis (1), Carduae (1), Centaurea iberica (1), Centaurea solstitialis (1). The most often visited families are Boraginaceae (73 observations) and Compositae (16).

A l'intérieur du sous-genre Thoracobombus, laesus appartient au groupe de laesus (auparavant appelé Laesobombus). Les femelles de Bombus laesus peuvent ressembler à s'y méprendre à celles de B. muscorum. Ces deux espèces coexistent en Anatolie et au sud de l'Ukraine. Nous n'avons pas trouvé de bon caractères morphologiques pour les distinguer. Au contraire, les mâles sont très faciles à séparer grâce à leurs génitalias très différents. L'écologie de ces espèces apporte une indication très utile : tandis que B. muscorum vit près des côtes ou du moins à basse altitude, B. laesus est clairement lié à la steppe et peut exister très loin des côtes, jusqu'au coeur des montagnes.
Rasmont & Flagothier (1996) citent 160 spécimens entre 1190 et 3500 m; avec 80 % des observations entre 1200 et 2200 m. Cette intervalle est identique à celui de B. fragrans qui partage les mêmes préférences pour les steppes vraies ce qui constitue clairement l'explication de cette concordance des choix d'altitudes des deux espèces.
B. laesus est très sténotopique : ses préférences pour les vastes steppes vraies est sont plutôt strictes. Toutefois, à l'intérieur de ces steppes, B. laesus peut paraître moins exclusif que B. fragrans car on peut aussi le rencontrer sur les bords de routes, les friches, ou même dans les champs de céréales, où ce dernier est absent. Ce qui est curieux c'est qu'on ne les trouve pas toujours ensemble ce qui indique que les deux espèces choisissent des types de steppes différents.
Pour l'Anatolie, Özbek (1983) rapporte les fleurs butinées suivantes: Cirsium sp., Carduus sp., Pisum arvense, Salvia sp., Trifolium pratense. Pour la même région, nos propres données donnent : Anchusa spp. (67 observations), Carduus macrocephalus (7), Anchusa leptophylla (5), Carduus sp. (4), Onopordum turcicum (2), Stachys sp. (2), Vicia pannonica (2), Anchusa officinalis (1), Carduae (1), Centaurea iberica (1), Centaurea solstitialis (1). Les familles les plus visitées sont donc les Boraginaceae (73 observations) et les Compositae (16).

Thoracobombus altcinsi içerisinde laesus türü laesus grubu içerisinde incelenmektedir (eskiden Laesobombus). Bombus laesus'un dişileri genel olarak B. muscorum'a benzerler. Her iki tür de Anadolu ve Güney Ukrayna'da görülür. Bu iki tür arasında belirgin bir ayrım karakteri tespit edilmemiştir. Diğer taraftan bu iki türn erkekleri belirgin genital organ yapı farklılıkları ile kolayca teşhis edilebilirler. Bu türlerin ekolojileri teşhiste kolaylık sağlayabilmektedir. B. muscorum kıyı alanlarda ya da en azından düşük yükseltilerde yaşarlarken B. laesus türü stepte ve kıyıdan uzaktaki dağ alanlarında yaşar.
Rasmont & Flagothier (1996) 1190 ile 3500 m yükseklik aralığından 160 örnek toplamışlardır. Bu örneklerin %80'i 1200 ile 2200 m arasındandır. Bu aralık gerçek step alanları tercih eden B. fragrans ile uyumluluk göstermektedir ve ekolojik tercihlerin her iki türün yükseklik tercihlerinde açıklayıcı olduğuna işaret etmektedir.
B. laesus stenotopik bir türdür. Büyük gerçek steplerde bulunmayı tercih eder. Diğer taraftan bu steplerde B. fragrans ile aynı alanlarda bulunmaz zira bunlar yol kenarı, hasat edilmiş buğday tarlaları ve eski kullanılmış tarla gibi yerlerde de görülebilirler. İlginç bir biçimde B. laesus B. fragrans ile aynı alanlarda rastlanmamaktadır bu durumun tercih edilen step tipi ile ilgili olduğu düşünülebilir.
Anadolu'da Özbek (1983) şu bitkileri vermekteyken Cirsium sp., Carduus sp., Pisum arvense, Salvia sp., Trifolium pratense. Bizim verimize göre ise aynı alanda şu bitkileri tercih etmektedir: Boraginaceae (büyük ihtimalle Anchusa spp.) (67 gözlem), Carduus macrocephalus (7), Anchusa leptophylla (5), Carduus sp. (4), Onopordum turcicum (2), Stachys sp. (2), Vicia pannonica (2), Anchusa officinalis (1), Carduae (1), Centaurea iberica (1), Centaurea solstitialis (1). En çok ziyaret edilen familyalar ise Boraginaceae (73 gözlem) ve Compositae (16)'dir.